معرفی سرداران نامی ایران (امام قلی خان قهرمان مبارزه با استعمار )

زهرا صادقیان
امام قلی خان بزرگترین فرزند الله وردی خان اولین سپهسالار ارتش ایران از خاندان گرجی اوندیلادزه بود. امام قلی مادری ایرانی داشت و به دلیل تولد در ایران یک سردار کاملا ایرانی محسوب می شود. اگرچه متاسفانه تاریخ تولد اونیز مانند پدرش به طور دقیق مشخص نیست اما از همان سال های ابتدایی زندگی در کنار پدر دلیرش فنون نظامی و مملکت داری را آموخت و در بسیاری از جنگ ها در کنار پدرش شرکت کرد. اگرچه امام قلی خان مانند پدرش به منصب سپهسالاری ارتش ایران نرسید اما از نظر افتخارات و فتوحات نظامی از پدرنامدارخویش هم فراتر رفت.
اولین حضور جدی او در میدان نبرد به سال 980 شمسی و نبرد با ازبکان بر می گردد. امام قلی در رکاب شاه عباس به نیابت از پدرش امور میدان جنگ را اداره کرد. هر قدر رفتار شاه عباس با الله وردی خان پدرانه ومحترمانه بود با امام قلی به دلیل اختلاف سنی کمتر دوستانه و به شدت صمیمی بود. بلافاصله بعد از مرگ الله وردی خان او را به فرمانروایی فارس و کهگیلویه منصوب کرد. البته بعدها شهرهایی مانند لار، میناب،تویسرکان، گلپایگان،میناب، محلات ، هرمز و بحرین به قلمرو حکومت او اضافه شد.
میزان نفوذ او در فارس به حدی بود که تا حد یک پادشاه مردم این ایالات از او فرمانبرداری داشتند و امام قلی خان را پادشاه واقعی خود می دانستند. علاوه بر این امام قلی خان همیشه یک ارتش سی هزار نفره آماده ومجهز در اختیار داشت که در بین حکام ایالات ایران بی نظیر بود.

حضور در جنگ های ایران و عثمانی

نبردهای ایران و عثمانی در تمام طول سلطنت شاه عباس ادامه داشت. چرا که در دوره ایی که شاه عباس در ایران سلطنت می کرد عمر حکومت سلاطین عثمانی چندان طولانی نبود و هر کدام که به تخت می نشست برای جبران شکست های قبلی از ایران جنگ های جدیدی را آغاز می کرد. گاهی دامنه این نبردها به تفلیس و گرجستان هم کشیده می شد. در سال 993 خبر حمله طهمورث خان گرجی به نیروهای ایرانی مستقر در گرجستان به شاه رسید. محمد پاشا وزیر اعظم عثمانی هم با استفاده از این فرصت به همراه یک ارتش صد هزار نفره به منظور تسخیر ایروان حرکت کرد. شاه عباس به قرچقای خان سپهسالار ارتش ایران دستور داد با استفاده از تاکتیک جنگ و گریز ارتش عثمانی را به ستوه آورد. در 21 تیرماه سال 994 ارتش ایران به سمت دریاچه گوگچه رفت تا با ارتش عثمانی که محمد پاشا وزیر سلطان احمد فرماندهی آن را به عهده داشت رفت. اگرچه طهمورث خان به کمک نیروهای عثمانی آمد اما در نهایت همه آنها به دست ارتش ایران محاصره شدند و شکست خوردند و با دادن 4 هزار نفر تلفات عقب نشینی کردند.

درسوی دیگر نهایت امام قلی خان به همراه نیروهای کرمان و همدان در محلی به نام کرپی در نزدیکی نخجوان موفق به شکست یه فوج ده هزار نفری ارتش عثمانی شد. وظیفه این فوج حفاظت از آذوقه و باروبنه ارتش عثمانی بود که با دلاوری نیروهای ایرانی به فرماندهی امام قلی خان این فوج شکست خورد و آذوقه ارتش عثمانی به دست ایران افتاد.به دلیل این شکست های پی در پی احمد پاشا پیکی را به منظور انعقاد قرارداد صلح به نزد شاه عباس فرستاد.در نهایت این لشکرکشی جز 40 هزار کشته حاصلی برای ارتش عثمانی به همراه نداشت. شاه عباس بلافاصله راهی گرجستان شد و کشتار عظیمی در این سرزمین به راه افتاد. اگرچه اما فتح گرجستان پایان کار نبود و در 21 تیرماه سال 994 ارتش ایران به سمت دریاچه گوگچه رفت تا با ارتش عثمانی که محمد پاشا وزیر سلطان احمد فرماندهی آن را به عهده داشت رفت. اگرچه طهمورث خان به کمک نیروهای عثمانی آمد اما در نهایت همه آنها به دست ارتش ایران محاصره شدند و شکست خوردند و با دادن 4 هزار نفر تلفات عقب نشینی کردند.

از عقب نشینی تبریز تا فتح بغداد

تا دو سال بعد یعنی 997 عثمانی درگیر اختلافات داخلی بود تا اینکه سلطان عثمان دوم به تخت نشست و بلافاصله صدراعظم خود خلیل پاشا را با ارتش 60 هزار نفره برای فتح تبریز به ایران فرستاد.این نبرد به نبرد تبریز معروف شد. اگرچه قراچقای خان سپهسالار ارتش ایران و حاکم تبریز به دلیل کم بودن شمار نیروهایش دست به عقب نشینی زد و مسیر وان تا تبریز را به آتش کشید تا ارتش عثمانی دچار مشکل تامین آذوقه شود. سپهسالار ارتش ایران با عقب نشینی های تاکتیکی قوای خود را حفظ کرد و منتظر رسیدن نیروی کمکی از سوی شاه عباس و امام قلی خان به همراه ارتش فارس شد. سرانجام با رسیدن ارتش 120 هزار نفره امام قلی خان دو طرف در محل دشت سراب قزوین رودروی یکدیگر قرار گرفتند. اگرچه قرچقای خان در شروع نبرد تردید داشت معتقد بود به دلیل نداشتن فرمان نبرد مستقیم از شاه عباس بهتر است این جنگ صورت نگیرد اما امام‌قلی خان در جواب گفت: با دشمن به جنگ پرداخته و نمی‌تواند ننگ فرار و عقب‌نشینی را بر خود هموار سازد.
ارتش ایران این بار هم از تاکتیک فریب استفاده کرد . بدین ترتیب که امام قلی خان تعدادی از سوارانش را به سمت سواره نظام عثمانی فرستاد و آنها با اجرای فن جنگ و گریز قسمت برزگی از نیروهای عثمانی را به سمت نیروهای ایرانی کشاندند. در نهایت قراچقای خان سپهسالار ایران فرمان حمله را صادر کرد. پیترودلاواله جهانگرد معروف ایتالیایی در میدان نبرد حضور داشت و بیشتر وقایع این جنگ را در سفرنامه معروف خود نقل کرده است. او در مورد این جنگ می گوید در این جنگ نیروهای عثمانی از نظر تجهیزات برتر از نیروهای ایرانی بودند اما علی رغم تلاش زیاد با تلفات فراوان شکست خوردند. علاوه بر 35 هزار نیروی عثمانی 15 هزار نفر از تاتارها که متحد عثمانی بودند در این نبرد سنگین کشته شدند.نیروهای عثمانی به سرعت از میدان نبرد گریختند و در راه بازگشت به سمت تبریز و مرز ایران بازهم به نیروهای ایرانی برخورد کردند. به همین دلیل بلافاصله با فرستادن پیکی نزد شاه عباس خواستار امضای معاهده صلح شدند.این عهدنامه به معاهده سراب معروف شد و برطبق آن نیروهای عثمانی قول دادند در مسیر بازگشت خود دست به تخریب روستاها و شهرهای ایرانی نزنند. همچنین امپراتوری عثمانی ادعای ایران مبنی بر حاکمیت در گرجستان شرقی، ارمنستان شرقی، کل آذربایجان و همین طور دیاربکر را پذیرفت. نبردهای ایران و عثمانی به اینجا ختم نشد . شهر بغداد از حدود 90 سال پیش یعنی از سال 912 شمسی و در دوره سلطنت شاه تهماسب شهر بغداد به دست عثمانی افتاده بود . در سال 1001 شمسی شاه عباس موقعیت را برای تسخیر عتبات عالیات و بغداد مناسب دید و با حضور سپهسالارشایسته اش قراچقای خان راهی عراق شد در سوم بهمن سال 1001 شمسی ابتدا شهرهای مقدس عراق یعنی کربلا ،نجف ،کاظمین و سامرا به دست ارتش ایران فتح شد. در همان سال شهر بغداد هم به دست زین بیک شاملو محاصره شد. محاصره ایی که هفت ماه به طول انجامید اما با رسیدن قوای کمکی از سوی سلطان احمد پاشا محاصره بغداد از سوی ایران موقتا پایان یافت. در نهایت یک سال بعد و در سال 1003 شمسی شاه عباس شخصا به بغداد رفت و و ارتش ایران موفق به شکست سپاهیان احمد پاشا شد و شهر بغداد سقوط کرد. با سقوط بغداد پادگان های عثمانی در شهرهای موصل و کرکوک نیز سقوط کردند و این شهرها به دست ایران افتاد.

نبرد با استعماگران پرتغالی در خلیج فارس

عملکرد فوق العاده امام قلی خان در ماموریت های جنگی عثمانی باعث افزایش تجربه او و افزایش اعتبارش بین سرداران ارتش ایران شد. بعد از پایان نبردهای ایران و عثمانی امام قلی خان به فکر آزاد سازی جزایر قشم ،هرمز همین طور آزاد سازی بندر گامبرون(بندر عباس فعلی) افتاد. البته روند آزاد سازی جزایر جنوبی ایران از دوره پدر امام قلی خان یعنی الله وردی خان در ماجرای سرکوب شورش بحرین و فتح آن کلید خورده بود. در همان زمان حیات الله وردی خان به محض ارتش ایران متوجه نبرد با استعمارگران پرتغالی شد بلافاصله در سال 981 شمسی سفیری از سوی فیلیپ سوم پادشاه اسپانیا(آن زمان اسپانیا با فتح پرتغال صاحب تمامی مستعمرات این کشور هم شده بود) با هدایای فراوان نزد شاه عباس آمد. سفیر فیلیپ سوم به شاه عباس پیشنهاد کرد ایران دست از محاصره بندر گامبرون بردارد و جزیره بحرین را هم به تجار پرتغالی واگذار کند. شاه عباس که آن روزها به دنبال جلب نظر پادشاهان اروپایی برای تشکیل یک اتحاد بر ضد عثمانی بود ظاهرا این پیشنهاد را پذیرفت. اگرچه شاه عباس دستور اجرای این پیمان را به الله وردی خان پدر امام قلی خان داده بود اما الله وردی خان به هیچ وجه جزیره بحرین را به استعمارگران پرتغالی واگذار نکرد و عجیب آنکه شاه عباس نیز حاکم وقت فارس را بابت این سرپیچی مواخذه نکرد. الله وردی خان بعد از فتح بحرین متوجه خطر پرتغالی ها در خلیج فارس دشه بود و در نزدیکی بندر گامبرون که آن زمان در دست پرتغالی ها بود قلعه ایی به نام عباسی ایجاد کرد تا تحرکات آنها را زیر نظر داشته باشد. الله وردی خان دو سال قبل از مرگش یعنی در سال 990 شمسی پسرش امام قلی خان را برای فتح گمبرون روانه کرد که امام قلی خان موفق به انجام این کار نشد. در سال 1000 شمسی یک معاهده بین ایران و امپراتوری انگلستان امضا شد که بر طبق آن نیروی دریایی انگلستان متعهد شد در نبرد با استعمارگران پرتغالی در خلیج فارس به ایران کمک کند. در ازای این کمک کالاهای تجاری انگلستان از تعرفه های گمرکی معاف شدند. بلافاصله بعد از امضای این قرارداد شاه عباس به امام قلی خان دستور داد از شرکت انگلیسی کشتی هایی برای حمله به جزایر اشغال شده ایرانی در خلیج فارس اجاره کند.در همان سال امام قلی خان به بندر گمبرون حمله کرد و به لطف رشادت و پایمردی بی امان سربازان ایرانی بعد از صد وده سال به حاکمیت اشغالگران پرتغالی در این بندر پایان داد. این بندر بعدها به افتخار شاه عباس بندرعباس نامیده شد.

فتح گامبرون زمینه ساز آزاد سازی سایر جزایر ایرانی شد.بلافاصله بعد از فتح گامبرون سفیر دوم پادشاه اسپانیا بعد از صرف سه سال زمان از اسپانیا به ایران رسید.این سفیر که دگووه آ نام داشت به شدت به تسخیر بحرین و همین طور بندر گامبرون اعتراض کرد اما شاه عباس گفت جزیره بحرین از قدیم تحت حمایت حاکم هرمز که خراجگذار ایران بود قرار داشته و گامبرون هم متعلق به ایران است و تسخیر آن نمی تواند مورد اعتراض دولت اسپانیا قرار بگیرد.

از فتح هرمز تا ناکامی در مسقط

براساس قرارداد انگلستان و ایران قرار بود ایرانی ها از خشکی و انگلیسی ها از دریا به جزیره هرمز حمله کنند. غنایم به دست آمده به طور مساوی بین دو طرف تقسیم می شدو مخارج کشتی ها نیز به طور مساوی بین دو طرف تقسیم شد. همچنین قرار بود اسرای مسلمان به ایران و اسرای مسیحی ( به استثنای حاکم هرمز که باید به ایران سپرده می شد) به انگلیس می رسید. امام قلی خان قبل از فتح هرمز ابتدا جزیره قشم را تصرف کرد و با تصرف قشم راه تامین آب شیرین پرتغالی ها به روی آنها بسته شد.

فتح هرمز

جزیره هرمز از سال 885 و در دوره حکومت شاه اسماعیل صفوی به دست آلفونسو آلبوکرک دریانورد پرتغالی فتح شد. در تمام این سال ها ایران به دلیل نداشتن نیروی دریایی موثر و اختلافات داخلی هیچ گاه نتوانست اقدام موثری در مورد اخراج استعمارگران پرتغالی از جزایر خلیج فارس انجام دهد . بالاخره امکان آزاد سازی جزایر خلیج فارس در دوره سلطنت شاه عباس و حضور امام قلی خان در راس نیروهای ایران به وجود آمد.حملات مداوم پرتغالی ها به جزایر و بنادر ایرانی خلیج فارس ، ساخت قلعه در جزیره قشم و برخی اقدامات تحریک آمیز دیگر بهانه کافی به دست شاه عباس و امام قلی خان داد تا به دنبال ادامه نبرد با استعماگران پرتغالی باشند. امام‌قلی خان از دو تن از ناخدایان کمپانی هند شرقی انگلیس به نام‌های بلیت و ودل درخواست کرد در بیرون راندن پرتغالی‌ها وی را یاری کنند و در صورت عدم همکاری امتیازات بازرگانی آن‌ها در ایران لغو خواهد شد. انگلیس چون با پرتغال در صلح به سر می‌برد اصولاً مایل به جنگ نبود، اما تشویق‌های نمایندهٔ مقیم شرکت در ایران او را به این عمل راضی نمود و ایران و انگلیس طبق موارد زیر در حمله به پرتغالیان متعهد شدند:
۱- غنایم به تساوی تقسیم شود.
۲- قلعهٔ واقع در هرمز در اختیار انگلیسی‌ها قرار بگیرد.
۳- انگلیسی‌ها مجاز به صادر یا وارد کردن کالا از طریق هرمز بدون پرداخت عوارض گمرکی باشند و نیمی از عوارض گمرکی سایر مال التجاره‌ها متعلق به انگلیسی‌ها باشد.
۴- اسرای مسیحی به انگلیسی‌ها و اسرای مسلمان به ایرانیان تعلق گیرد.
۵- نیمی از هزینهٔ تدارکات در طول جنگ توسط ایران پرداخت شود

سرانجام سه هزار نیروی ایرانی در 21 بهمن سال 1000 شمسی در جزیره هرمز پیاده شدند. علی رغم مقاومت پرتغالی ها بلافاصله کل جزیره هرمز به تصرف ایرانی ها درآمد و نیروهای پرتغالی به قلعه هرمز پناه بردند روی فریرا فرمانده نیروهای پرتغالی در قلعه بود اما به دلیل آتش سنگین توپخانه انگلیس تصمیم به تسلیم گرفت. همچنین نیروی دریایی انگلستان نیز از طریق دریا از نیروهای ایرانی پشتیبانی می کرد و با از بین بردن کشتی های نیروی دریایی پرتغال خصوصا بزرگترین کشتی آنها یعنی سان پدرو نقش زیادی در کاهش قدرت پرتغالی ها داشتند. در نهایت در روز 3 اردیبهشت سال 1001 شمسی قلعه هرمز به تصرف نیروهای امام قلی خان در آمد و هرمز بعد از صد وده سال از اشغال استعمارگران پرتغالی آزاد شد. سه هزار اسیر عر ب و پرتغالی به دست ایرانی ها افتاد که اسرای پرتغالی به انگلیسی ها تحویل داده شدند. در نهایت تمام اسرای عرب به فرمان امام قلی خان کشته شدندو سر های آنان به بندرعباس فرستاده شد. با فتح هرمز یکی از مستحکم ترین پایگاه های پرتغالی در خلیج فارس سقوط کرد. و سلسله امرای هرمز که برای مدتها در جزیره هرمز و میناب و کشور عمان فعلی حکومت می کردند برافتاد. در نهایت 382 سال بعد یعنی در سال 1383 شمسی روز آزادی جزیره هرمز به عنوان روز خلیج فارس در تقویم رسمی کشور جای گرفت.
بعد از تسخیر هرمز امام قلی خان برنامه ایی هم برای فتح عمان و مسقط داشت و می خواست به راهزنی و قتل و غارت در این نواحی نیز پایان دهد. انگلیسی ها که از فتح هرمز غنیمت دندان گیری نصیب شان نشده بود این بار به امام قلی خان پیشنهاد کردند که تمام جزیره هرمز و همچنین نصف درآمد گمرکی آن را در ازای 4 کشتی جنگی به انگلستان واگذار کند. اما امام قلی خان که حاضر نبود جزیره تازه آزاد شده هرمز را دودستی به یک قدرت اروپایی واگذار کند زیر بار نرفت در نهایت نقشه ایران برای تصرف مسقط و عمان به دلیل ضعف نیروی دریایی به جایی نرسید. اگرچه شاه عباس سعی کرد با دادن امتیازات تجاری به بازرگان هلندی از امکانات آنها برای حمله به مسقط استفاده کند اما این نقشه هم به جایی نرسید. البته پرتغالی ها بعد از دست دادن هرمز تلاش زیادی برای تسخیر مجدد آن داشتند که به جایی نرسید. در نهایت در سال 1003 شمسی با امضای پیمان صلحی از تمام متصرفات خود چشم پوشیدند. البته شاه عباس که که به دلیل سیاست خاص خارجی اش قصد نداشت دشمن سرسخت اروپایی برای ایران بتراشد به پرتغالی ها اجازه صید مروارید در بحرین و همچنین ساخت تجارت خانه در بندر گنگ را داد چرا که نمی خواست در صورت بروز جنگ احتمالی با انگلستان ایران را از حمایت اسپانیا و پرتغال بی بهره بگذارد.

محاصره بصره و مرگ شاه عباس

یکی از آخرین اقدامات نظامی در دوره شاه عباس فتح بصره توسط امام قلی خان در سال 1006 شمسی بود . امام قلی خان از سوی شاه عباس مامور به تصرف بصره شد و از حکام لرستان و کردستان کمک گرفت. اگرچه شهر بلافاصله محاصره شد و در آستانه سقوط بود اما امام قلی خان به محض شنیدن خبر مرگ شاه عباس محاصره را رها کرد و به ایران بازگشت.

دیگر اقدامات نظامی امام قلی خان در دوره شاه عباس

امام قلی خان به دلیل لیاقت و شایستگی نظامی اش در بسیاری از نبردهای داخلی دیگر دوره شاه عباس حضور داشت. قلع و قمع ایل مکری در حوالی ارومیه و شرکت در دفع حملهٔ مراد پاشا سردار عثمانی در 989 ، دفع آشوب اعراب احمدی در 983، انجام مأموریتی در ارمنستان به منظور نظارت بر امور کردها و گرجی‌های همدست عثمانی در سال 996، تسخیر قلعه درون در سال 998، تسخیر و تخریب قلعه هویزه در سال 999 شمسی، دفع حمله احمد پاشا به شهر بغداد در سال 1002، از جمله دیگر اقدامات نظامی امام قلی خان در دوره شاه عباس بود.

اقدامات عمرانی

امام قلی خان در سال 991 جانشین پدرش الله وردی خان در کرسی حکومت فارس شد. امام قلی خان مانند پدرش به انجام کارهای عمرانی فرهنگی ماندگاری دست زد او قصد داشت شهر شیراز را نیز مانند اصفهان به یکی از زیباترین شهرهای ایران و آسیا تبدیل کند. او خیابانی به سبک چهار باغ در شیراز احداث کرد و در دو طرف آن درختان سرو کاشت و همچنین میدان بزرگی در شهر شیراز احداث کرد که از این آثار چیزی برجای نمانده است. امام‌قلی خان شیراز را چنان آباد و زیبا کرده بود که سفیر اسپانیا با دیدن اصفهان و شیراز در مقایسهٔ آنها چنین گفت: «شهر اصفهان از شیراز جهت زمان تأسیس بسیار قدیمی تر و بزرگ‌تر از شیراز است اما در زیبایی به پای شیراز نمی‌رسد. یکی از سخت ترین ماموریت های عمرانی که شاه عباس به امام قلی خان داد مسوولیت حفر تونل کوهرنگ به منظور بازگرداندن بخشی از آب روخانه کارون به سمت شهر اصفهان بود.اگرچه تلاش برای ساخت این تونل دردوره شاه تهماسب آغاز شده بود اما ناتمام مانده بود. کار به دست امام قلی خان باردیگر در سال 997 شمسی آغازشد. اما انجام چنین پروژه ایی با توجه به امکانات و تجهیزات موجود آن زمان بسیار سخت و دشوار بود. کار بیش از حد به درازا کشید و با مرگ شاه عباس ناتمام رها شد. امام قلی هم مانند پدرش به ساخت پل بر روی رودخانه ها علاقه داشت و پل خان را بر روی رودخانه کر بین شیراز و اصفهان احداث کرد. ساخت قصری بسیار زیبا در اصفهان، بنا بر نقل شاردن «قصر موصوف از جمله بزرگ‌ترین و زیباترین کاخ‌های اصفهان می‌باشد که آن را امام‌قلی خان بزرگ‌ترین شخصیّت ایران در قرون اخیر ساخته است. ساخت راه‌ها و تراشیدن کوه‌ها در راه اصفهان – شیراز با هزینه‌های فراوان برای آسایش تاجران، ساخت دو شبستان بزرگ در جنوب در جنوب مسجد عتیق شیراز، ایجاد کتابخانه‌ای عظیم و کم‌نظیر در شیراز، ساخت دهها کاروانسرا در استان فارس و حمایت از بسیاری از شعرا و دانشمندان از جمله خدمات فرهنگی و علمی امام قلی خان بود.همچنین علاقه زیادی به اشاعه فرهنگ و هنر در ایالات تحت فرمان خود را داشت. چنان‌که یکی از کشیشان کرملیت در سال ۱۶۲۳ م طی نامه‌ای به رم اطلاع می‌دهد که خان فارس از وی تقاضای آثار افلاطون و ارسطو به زبان یونانی و لاتین و همچنین فرهنگ عربی لاتینی و ترجمهٔ عربی انجیل را خواسته است تا از رم برایش تهیه نمایند. سردار فاتح جنوب همیشه مالیات چشمگیری را برای شاه عباس می فرستاد که معمولا شاه عباس برای خودنمایی هدایای امام قلی را برای سفرای اسپانیا ، انگلیس ، عثمانی و هندوستان به نمایش می گذاشت. در یک مورد امام قلی خان 50 بشقاب نقره، 165 هزار سکه طلا و مقدار زیادی شراب شیراز که بر روی 350 شتر بار زده بود به دربار شاه عباس فرستاد و باعث حیرت اهالی دربار صفوی شد. از نکات جالب حکومت امام قلی خان در استان فارس این بود که شاه عباس تازمانی که زنده بود هیچ وقت به محدوده قدرت امام قلی خان سفر نکرد و او در حد یک پادشاه محلی در امور داخلی اش استقلال داشت تا حدی که برخی احکام صادره از سوی شاه عباس در فارس اجرا نمی شد . مانند فرمان منع شراب خواری که شاه عباس در سال 1029 آن را صادر کرده بود اما در استان فارس این فرمان اجرا نمی شد.

وقتی شاه عباس تیشه به ریشه صفویه می زند

شاه عباس علی رغم شایستگی های فراوان در اداره کشور در زمینه تربیت فرزندان و انتخاب جانشین اش عملکرد خوبی نداشت. صفی میرزا بزرگترین پسر شاه عباس ولیعهد او بود و یکی از شاهزادگان محبوب و لایق صفوی در دوره شاه عباس بود. اما متاسفانه این محبوبیت بلای جان صفی میرزا شد و برخی اطرافیان شاه عباس به او اطلاع دادند که صفی میرزا به دلیل محبوبیت و مقبولیتی که نزد مردم دارد درصدد شورش برضد پدر و خلع شاه عباس از سلطنت است. این خبر با اینکه از اساس شایعه ایی بیش نبود اما مورد قبول شاه عباس قرار گرفت. پیشگویی ملا مظفرگنابادی مبنی بر اینکه خطر بزرگی شاه را تهدید می کند شک شاه عباس را به یقین تبدیل کرد و به همین خاطر فرمان مرگ ولیعهد وپسر بی گناه خود را صادر کرد. در روز دوشنبه 13 بهمن سال 993 شمسی بهبود بیگ غلام چرکسی بنا به فرمان شاه عباس صفی میرزا را در کمال ناجوانمردی در سن 29 سالگی به قتل رساند. میزان وحشت از فرمان قتل ولیعهد تا حدی زیاد بود که تا ساعتها جنازه صفی میرزا در گل و لای خیابان رها شده بود. در نهایت شیخ بهایی دانشمند معروف آن دوره جنازه صفی میرزا را از میان خیابان برداشت و به مقبره خاندان صفوی در اردبیل فرستاد. شاه عباس بلافاصله از مرگ ولیعهدش پشیمان شد و فرمان قتل تمام توطئه گران و سخن چینان که بر ضد او حرف زده بودند را صادر کرد.شاه عباس بعد از مرگ صفی میرزا پسر بزرگ او یعنی سلیمان میرزا را به ولیعهدی خود انتخاب کرد. اما دوران او چندان به درازا نکشید و او هم به دستور پدربزرگش کور شد. در نهایت شاه عباس برای انتخاب جانشین به سراغ پسر کوچکتر خود امام قلی میرزا (با سردار فاتح هرمز اشتباه نشود) رفت. مدتی بعد از انتخاب امام قلی میرزا شاه عباس در شهر فیروزکوه بیمار شد علی رغم اینکه امام قلی میرزا لحظه ایی از پرستاری پدرش غافل نشد شاه عباس بعد از بهبودی در اقدامی عجیب در سال 1005 شمسی او را نیز کور کرد.
اگرچه بعدها و بعد از مرگ شاه عباس امام قلی مدعی شد کور نیست و ادعای سلطنت کرد اما به همراه فرزندانش به دست شاه صفی به قتل رسیدند .شاه عباس بعد از کشتن و کور کردن پیاپی سه ولیعهدش در نهایت سام میرزا پسر کوچکتر صفی میرزا به عنوان جانشین بعدی انتخاب شد. صفی میرزا اولین ولیعهدی بود که به طور کامل در حرمسرا در نزد مادر خود بزرگ شده بود و کوچکترین تجربه ایی در اداره امور کشور نداشت. متاسفانه رسم پرورش ولیعهد در حرمسرا تا آخر این سلسله پابرجا باقی ماند که منجر به ضعف و انقراض این سلسله شد. شاه صفی در نهایت در سال 1007 شمسی در سن 18 سالگی به سلطنت رسید. شاه صفی علی رغم اینکه از مادر تباری گرجی داشت اما به اصلی ترین دشمن گرجیان دستگاه صفوی تبدیل شد و این سرآغاز روزهای سخت امام قلی خان که منجر به صدور مرگ او شد بود.

شروع روزهای تلخ زندگی فاتح هرمز

امام قلی خان در هنگام مرگ شاه عباس بنا به دستور بصره را محاصره کرده بود و به محض شنیدن خبر مرگ شاه عباس راهی اصفهان شد و به شاه صفی پادشاه جدید تبریک گفت. شاه صفی در همان آغاز رفتار سخاوتمندانه ایی با امام قلی خان داشت و به او 60 هزار تومان انعام داد. اگرچه این ظاهر کار بود و شاه صفی به دنبال بهانه ایی برای از بین بردن خاندان امام قلی خان بود اما سردار دلیر ایرانی کوچکترین بهانه ایی به دست شاه نمی داد.یکی از عوامل دشمنی شاه صفی با امام قلی حضور خسرو میرزا باگراتیونی گرجی در کنار شاه صفی بود او مقام داروغگی اصفهان را داشت و به دلیل کمک فراوان در به قدرت رسیدن شاه صفی به عنوان قوللر آغاسی یا فرمانده محافظان شاه منصوب شد. خسرو میرزا همچنین به عنوان حاکم گرجستان نیز انتخاب شده بود. خاندان خسرو میرزا یعنی باگراتیون مهمترین رقیب خاندان الله وردی و امام قلی خان یعنی اوندیلادزه بود. همین رقابت گرجی در دربار شاه صفوی نیز نمود پیدا کرد. نخسین جرقه برای قتل امام قلی خان در جریان لشکر کشی به شهر بغداد رقم خورد. سلطان مراد پادشاه عثمانی به محض باخبر شدن از مرگ شاه عباس باردیگر به ایران حمله کرد و خسرو پاشا صدراعظم خود را مامور تسخیر ایالات غربی ایران نمود. شاه صفی به همراه ارتش ایران برای نبرد به سمت بغداد حرکت کرد. در ضیافتی که قبل ازنبرد انجام شد داوود خان برادر امام قلی خان در حضور شاه به تمسخر خسرو میرزا حاکم گرجستان و دوست نزدیک شاه صفی پرداخت. شاه بلافاصله داوود خان را از مجلس اخراج کرد. اگرچه شاه صفی با وجود لحن تندش بر ضد برادر امام قلی خان از او دلجویی کرد. اما انگیزه های شاه صفی برای قتل امام قلی و فرزندانش فراتر از حد تصور بود.

انگیزه های قتل امام قلی خان

یکی از اصلی ترین دلایلی که مورخان برای کشته شدن امام قلی وفرزندانش ذکر کرده اند حضور فرزندان شاه عباس در بین پسران امام قلی بود. شاه عباس در زمان حکومت خود و بعد از فتح هرمز یکی از زنان حرم خود به امام قلی خان بخشید( در آن دوران شاهان صفوی گاهی برخی از زنان حرم خود را طلاق می دادند و به عقد سرداران و افراد بسیار نزدیک خود در می آوردند) این زن باردار بود و شش ماه بعد از ازدواج با امام قلی صاحب پسری به نام صفی قلی شد. شاه صفی بعد از به قدرت رسیدن بسیاری از پسران ونوه های باقی مانده شاه عباس را به قتل رسانید و از طرف امام قلی و پسرش نیز احساس خطر می کرد. دلارام خانم مادر گرجی شاه صفی و ساروتقی صدراعظم شاه نیز نقش زیادی در تحریک او برای به قتل رساندن امام قلی خان داشتند. این دو نفر مدام با اشاره به اینکه امام قلی بر سرزمین وسیع فارس و جزایر جنوب حکومت می کند و ثروت سرشاری به جیب می زند قصد در تحریک شاه داشتند.

شورش داوود خان زمینه ساز مرگ امام قلی خان
یکی دیگر از عوامل کشتار تاسف برانگیز خاندان امام قلی برادر او داوود خان بود. او بعد از خشم شاه در جریان ضیافت لشکرکشی به بغداد قرار بود داوود خان با پادرمیانی امام قلی راهی تویسرکان شود. اما داوود خان بدون اجازه به طور ناگهانی راهی منطقه قراباغ شد. داوود خان علی رغم دستور شاه صفی که همه سرداران و بزرگان کشور را به نزد خود در شهر قزوین احضار کرده بود از رفتن به آنجا نیز سرباز زد و این زمینه ساز شورش برادر امام قلی خان برضد شاه شد. داوود خان در شهر گنجه بزرگان منطقه را به دور خود جمع کرد و با شرح جنایات شاه صفی گفت حاضر است تحت حکومت عثمانی زندگی کند اما از چنین شاه سفاکی اطاعت نکند. پانزده نفر از بزرگان مجلس با داوود خان مخالفت کردند که به دست او کشته شدند.طمهورث خان والی ایالت کاختی نیز به داوودخان پیوست. اگرچه ایل قاجار که اززمان شاه عباس در آن منطقه ساکن بودند در برابر شورش برضد دولت مرکزی واکنش نشان دادند و فورا اخبار را به شاه صفی رساندند. در نهایت داوود خان سران ایل قاجار را به یک مراسم عروسی و شکار دعوت کرد و بدین بهانه بسیاری از آنها را به قتل رساند و اموال آنان را غارت کرد و همچنین قرار شد او و طهمورث خان به طور همزمان به گنجه وقراباغ حمله کنند. نیروهای گرجی داوود خان دست به قتل و غارت در شهر گنجه زدند و موجب ترس وحشت مردم شدند در نهایت شاه صفی بار دیگر ایل قاجار را مامور سرکوبی گرجی ها کرد. اما این پایان شورش برادر امام قلی خان نبود. داوود خان در سال 1011 شمسی دامنه قیام در نواحی گنجه و شماخی را گسترش داد و تعداد زیادی ازمردم عادی و اعضای ایل قاجار نیز در این حملات کشته شدند. دامنه شورش به حدی بالا بود که حتی اسقف ارامنه آن منطقه نیز به شورش پیوست. داوود خان نامه هایی را برای حکام شیروان و چخورسعد نوشت و آنان را به شورش دعوت کرد. در این نامه ها ادعا شده بود صفی میرزا پسر بزرگ امام قلی خان فرزند حقیقی شاه عباس است و امام قلی خان از این شورش حمایت می کند. داود خان به طهمورث خان چنین گفت: شاهزاده صفی قلی خان که فرزند شاه عباس است در فارس نزد برادر من است. «و برادرم تمام ممالک فارس، بحرین، لار، هرمز، خوزستان، عربستان و هویزه را تحت تصرف دارد و با موازی ۳۰٬۰۰۰ کس درآن ولایت فرمانروا است». و به زودی در آن ولایت خطبه و سکه را به نام برادرزاده و در حقیقت فرزند شاه عباس خواهد نمود و من حسب الصلاح برادر بدین امور اقدام نموده‌ام البته بعدها مشخص شد این ادعای داوود خان تنها ترفندی برای افزایش همدستان خود در این شورش بوده است. ملکه دلارام مادر شاه صفی و ابوطالب خان صدراعظم نیز نقش زیادی در افزایش این شایعات بر ضد امام قلی خان داشتند. شاه صفی بلافاصله ارتش ایران را به فرماندهی رستم خان سپهسالار برای سرکوبی راهی گرجستان کرد شورشیان بلافاصله شکست خوردند. و داوود خان برادر امام قلی خان به کشور عثمانی فرار کرد.

فرجام تلخ امام قلی خان و خاندانش

در جریان شورش داوود خان شاه صفی امام قلی خان را به پایتخت احضار کرد تا در مورد شورش برادرش با او مشورت کند اما امام قلی خان به بهانه حمله احتمالی پرتغالی ها به جزیره هرمز از رفتن به اصفهان سر باز زد. اگرچه بعد از مدتی و فرستادن چند نامه ازسوی شاه صفی امام قلی خان به ناچار فرزندش صفی میرزا را در 13 شهریور سال 1011 به پایتخت فرستاد. در نهایت امام قلی خان خود را در 14 آبان ماه به اردوی ارتش ایران دردر محل باغ قوشخانه طوقچی در قزوین پیوست. قرار بود این نیروها که برای سرکوبی شورش به سمت گرجستان بروند. امام قلی خان گرمی ازسوی شاه صفی مورد استقبال قرار گرفت اما به بهانه کهولت سن درضیافت لشکر شرکت نکرد.سه روز بعد از این جشن ودر 17 آبان شاه صفی به طور ناگهانی مجلس فرماندهان را ترک کرد. بلافاصله سه نفر ازجلادان شاه وارد مجلس شدند و سه نفر از پسران امام قلی خان را دستگیر کردند و سر بریدند. سه پسر خان، صفی قلی خان، فتح علی بیک و علی قلی بیک بودند و سه جلاد کلبعلی بیک، داود بیک گرجی وعلی قلی بیک گرجی (برادر رستم خان گرجی) بودند. دو جلاد گرجی داماد امام‌قلی خان نیز بودند. به دستور شاه صفی جلادان سر پسرهای امام قلی خان را نزد او بردند و دستور داشتند بعد از اینکه امام قلی خان سر فرزندانش را دید سر او را نیز بریده و به نزد شاه ببرند.موقعی که جلادان نزد امام قلی خان رفتند او مشغول خواندن نماز بود و خواهش کرد به او اجازه تمام کردن نمازش رابدهند.بعد از اتمام نماز روبروی جلادان ایستاد و گفت برای اجرای حکم شاه آماده است. بدین ترتیب سر این سردار پرافتخارتاریخ ایران ،فاتح گمبرون و هرمز در آبان ماه سال 1011 از تن جدا شد. شاه صفی بعد از این اقدام وحشیانه خود سرهای امام قلی و فرزندانش را نزد ملکه مادر که نقش اصلی در توطئه قتل امام قلی خان داشت فرستاد.شاه صفی بعد از کشتن امام قلی خان حوزه حکومت او را بین 5 نفر تقسیم کرد و دستور مرگ تمامی 52 فرزند امام قلی خان را صادر کرد و کلیه اموال او را نیز مصادره نمود. از تمامی فرزندان امام قلی تنها دو نوزاد شیرخوار نجات یافتند. که بعدها نیز ازآنان نشانی به دست نیامد. شاردن سیاح معروف فرانسوی که سال‌ها پس از قتل ناجوانمردانه امام‌قلی خان به ایران آمد، در بارهٔ خان چنین می‌گوید: و بزرگترین شخصیّت ایران در قرون اخیر است . باکشته شدن امام قلی خان و فرزندانش دوران فرماندهان بزرگ نظامی در سلسله صفویه آغاز شد و نبود این سرداران نامی و شایسته منجر به سقوط سلسله صفوی در کمتراز صد سال بعد از مرگ امام قلی خان شد.