جنگنده تهاجمی اف111 اردوارک

در سال 1960 نیروی هوایی امریکا به یک جنگنده تاکتیکی  با توان حملات  اتمی  اعلام نیاز کرد که برد بیش از 5500 کیلومتر داشته باشد و توان رسیده به سرعت صوت را نیز برخوردار  باشد

پروژه جدید که اس او ار 183 نام داشت  یکی از الزامات اولیه ان داشتن بال متغییر بود. دلیل این بال  الزاماتی  بود که  برای جنگنده جدید در نظر گرفته شده بود یعنی توان برخاستن  از باند های کوتاه در نزدیکی خط مقدم و همچنین توان پرواز در ارتفاع  پایین برای نفوذ در شبکه پدافند دشمن.بال متغییر در ان زمان تنها گزینه موجود بود. قبلا بل و گرومی روی چند طرح ازمایشی با بال متغییر کار کرده بودند.

با وجوداینکه نیاز مشخص بود ولی در سال 1960 با ورود کندی به کاخ سفید و به قدرت رسیدن ژنرال مک ناوارا در وزارت دفاع  پروزه دچار تاخیر  شد. دلیل این مسئله سیاست  مک ناورا مبنی بر اینکه نیروی دریایی و هوایی باید هر دو نیاز   خود را با یک جنگنده مرتفع سازند.در ان زمان نیروی دریایی به دنبال یک شکاری رهگیر  با توان پرتاب موشک های رادار فعال جدید دوربرد بود. طرحی با نام اف6 دی در دستور کار نیروی دریایی بود که البته لغو شد.همچنین در همان زمان نیروی دریایی یک جنگنده پشتیبانی و تهاجمی هم می خواست  و از این رو مک ناوارا می خواست  جنگنده جدید که هنوز طراحی نشده بود نقش یک جنگنده  تهاجمی ارتفاع پایین برای نیروی هوایی  و نقش یک جنگنده تهاجمی و یک جنگنده شکاری برای نیروی دریایی را بازی کند. در سال 1961  نیروی دریایی نیاز به هواپیما تهاجمی  را با هواپیمای ای 7 کرسر مرتفع  کرد ولی هنوز دو نیازمندی و یک جنگنده باقی مانده بود.

مک ناوارا در سال 1961 برنامه تی اف ایکس را برای ساخت جنگنده تهاجمی جدید را اعلام کرد . در همان زمان که قرار بود تی اف ایکس دو نقش متفاوت را در دو نیروی بر عهده  بگیرد  مک ناوارا  در حال مشترک سازی تسلیحات دو نیرو  بود که یکی از این نمونه ها استفاده هر دو نیروی از اف4 فانتوم بود.

دو شرکت بوئینگ و جنرال دینامیک  در طرح شرکت کردند تا اینکه در نهایت  در سال 1962  قرار داد به جنرال دینامیک  با طرحی که اف111 نامیده میشد داده شد.مک ناوارا  اعلام کرد که طرح جنگنده جدید شامل  دو مدل اف111 ای  برای نیروی هوای در  نقش جنگنده تهاجمی سنگین ارتفاع پایین و اف111بی به عنوان شکاری رهگیر برای نیروی دریایی خواهد بود.

در ان زمان گرومی به عنوان پیمانکار فرعی کار روی اف111 بی برای نیروی دریایی را اغاز کرد  که قرار بود مجهز به رادار ای دبلیو جی  9  و موشک فونیکس  شود. این نسخه  سنگین بود و قرار نبود در داگ فایت شرکت کند و تنها قرار بود از بیشترین فاصله ممکن موشک شلیک کند.

قرار شد 23 پیش نمونه ساخته شد که شامل  17 فروند اف111 ای و پنچ فروند اف111 بی .

اولین پرواز اف111 ای در  21 دسامبر سال 1964 انجام شد و اولین اف111 بی در 18 مه سال 1965. برنامه اف111 بی به دلیل وزن بالا در سال 1968 بعد از جنجال های فراوان  لغو شد تا اینکه سرانجام پروژه اف14 تامکت جای ان را بگیرد. لغو این برنامه باعث  جنجال زیاد رسانه ای شد و به ان لقب حماقت مک ناوارا  داده شد. ولی علیرقم  جنجال فروان نیروی هوایی با اف111 ای خود مشکل جندانی نداشت و ادامه داد. البته نیروی هوایی نیز  با افزایش وزن و اندازه هواپیما مشکلاتی را داشت  ولی نیروی هوایی مشکلات  فضای  کم در ناو هواپیما بر را نداشت و از این رو برنامه خود را تکمیل کرد

اف111 ای یک جنگنده بال متغییر با دو موتور توربوفن بود.

بال متغییر دارای  زاویه رفت و برگشت 18 درجه تا 72.5 درجه بود. بال در زاویه بسته برای پرواز در سرعت بالا و در زاویه باز برای نشست  و برخاست  و همچنین پرواز در ارتفاع بالا مناسب بود.تغییر زاویه  بال توسط یک اهرم کنترل توسط خلبان در درون کابین انجام می شود  ولی رایانه پرواز توان کنترل  زاویه بال در شریط مختلف پروازی را دارد.

اف111 از دو دستگاه موتور توربوفن تی اف30-پی-3 بهره می برد  که نسل نخست موتور های توربوفن نظامی جهان است. این موتور در اف14 نیز به کار رفت و به دلیل مصرف سوخت پایین بهترین گزینه برای اف111 بود. دارای  دو ورودی هوا در دو  طرف بدنه با یک نیم مخروطی در دهانه ورودی هوا  برای کاهش سرعت هوای ورودی به  زیر صوت برای اینکه موتور دچار واماندگی  نشود.روشن کردن و استارت موتور در اف111 به کمک  سامانه زمینی  بود و اف111 فاقد استارت درونی بود.دارای  19000 لیتر سوخت درونی بود و البته برای تخلیه ان در مواقع اضطراری دارای  یک لوله تخلیه سوخت بین دو خروجی موتور نیز بود که سوخت را تخلیه می کرد  و با پس سوز موتور اتش  میزد که بعدها تبدیل به یکی از جذابترین  نمایشهای اف111 نیز شد. هواپیما دارای   سه ارابه فرود  بود که دو ارابه عقبی تک چرخ و ارابه جلوی دو چرخ بود و از یک دریچه  سوختگیریی هوایی ر پشت سر کابین خدمه بهره  می برد

دارای  دو خدمه بود که در کنار هم قرار داشتند. خلبان در سمت چپ و افسر رادار و تسلیحات  در سمت  راست قرار داشت که از طریق  دو درب باز شونده به طرف بالا  سوار جنگنده می شدند . دید رو به جلو خوب بود ولی دید  رو به عقب ضعیف بود که البته با در نظر گرفتن نقش ان چندان به چشم نمی امد . هر دو خدمه در درون یک کپسول  نجات قرار داشتند  که هر دو خدمه را به بیرون پرتاب میکرد و با چتر کپسول  را به زمین می نشاند . سه راکت  کپسول  که در واقع شامل  همان کابینی که خلبان در ان قرار داشتند را از هواپیما جدا می کرد و چتر نیز در انتهای کپسول  وصل بود. کپسول فرار نشان داد دست کم بسیار ایمن تر از صندلی معمولی است و در خلبان را از سرعت بالای باد که خلبان معمولا  هنگام  اجکت تجربه میکنند حفظ می کرد و همچنین دست کم تا رسیدن بر روی زمین  انها را محافظت می کرد و از برخورد شدید انها با زمین بر اثر باد شدید جلوگیری می کرد.

کابین انالوگ  بود ولی دارای  یک صفحه گرد  سی ار تی برای هشدار هنده رادار و یکی  صفحه  سیاه و  سفید با یک لاستیک  دور ان برای دید بهتر در نور خورشید  برای دیدن تصاویر رادار بود.

از انجای که اف111 ای برای پرواز در ارتفاع  پایین و تهاجم  ارتفاع  پایین در نظر گرفته شده بود انهم  در  هر ساعت شبانه روز و هر شرایط جوی  از این رو مجهز به سامانها های الکترونیک برای پرواز در ارتفاع پایین بود.در دماغه دارای  دو رادار بودی . یکی  رادار تهاجمی ای پی کیو 113 برای کشف و درگیر با اهداف زمینی    مانند  ساختمانها  و پلها  که توان هوا به هوا برای کشف اهداف هوایی نیز داشت و دیگری رادار  ای پی کیو 110 که برای تعقیب پستی و بلندی زمین    به کار می رفت. این رادار برای پرواز  در ارتفاع بسیار پایین طراحی شده بود و رایانه هواپیما به ان اجازه پرواز خودکار در ارتفاع پایین را می داد.از دیگر سامانه های این هواپیما میتوان به  سامانه  ناوبری اینرسی ای جی کیو-20 ،سامانه پرتاب کننده شراره ای ال ایی 30 ،گیرنده هشدار دهنده راداری ای پی اس 19 ،سامانه جنگ الکترونیک ای ال کیو 94 و سامانه شناسایی دوست از دشمن اشاره  کرد.

هواپیما دارای  چهار جایگاه جنگ افزازی  زیر بالها(دو جایگاه زیر هر بال) با توان 14  تن بمب بود ولی در عمل بیشترین ظرفیت حمل بمب در اف111 تا 24 بمب 225 کیلوگرمی (در زیر هر جایگاه شش بمب) با ظرفیت نهایی 5400 کیلوگرم بود.  میتواند به غیر از این ارایش تا 12 بمب 340 کیلوگرمی  ویا بمب خوشه ای   ویا تا چهار  بمب یک تنی و یا تا دو سلاح اتمی را حمل میکرد .به غیر از  این  توان حمل تا دو مخزن سوخت 2271 لیتری را نیز داشت.اف111 توان حمل تا چهار جایگاه خارجی در زیر  هر بال نیز داشت که توان حمل  48 بمب را داشته باشد ولی این کار بیشتر جنبه نمایشی داشت و هرگز در یک ماموریت رزمی  بیش از 24 بمب حمل نمی کرد  زیرا حمل 48 بمب مارک82 تنها زمانی ممکن بود که هواپیما   با کمترین سوخت ممکن برخاسته  و در اسمان دست به سوختگیری بزند و برد نیز  به شدت کم میشد . همچنین یک توپ 20 م م ام 61 با 2084 گلوله  در سمت راست بدنه با خود حمل میکند. همچنین  تمامی اف111 به دارای دو جایگاه داخلی میان دو ورودی هوا  برای حمل دو بمب اتمی بی61  و یا دیگر بمب های تاکتیکی اتمی هم اندازه  در داخل بدنه بود  اگرچه در درون ان انواع بمب های 900 و 225 کیلوگرمی نیز حمل میشد

 اف111 می توانست  در ارتفاع بالا با بال بسته بیش از 2 ماخ پرواز کند ولی در ارتفاع پایین در بهترین حالت سرعت 1.5 ماخ بود. معمولا  در سرعت زیر صوت  پرواز میکرد و در ارتفاع 300 متری پرواز کرده و در ارتفاع 100 متری به هدف نزدیک میشد.

بیشترین سرعت اف111 ،  2.3 ماخ بود و برد انتقالی ان 5000  کیلومتر و وقتی به 24 بمب مسلح بود برد ان 1800  کیلومتر بود.

در مجموع 114 فروند اف111 ای ساخته شد و از سال 1967 وارد خدمت شد و تا سال 1969 تمامی اف111 ای تحویل شده بودند . در سال 1968 در ویتنام به کار رفت و به طی چهار هفته سه فروند از دست  رفت از این رو به عقب برگردانده شدند تا دوبار بررسی شوند. مشخص شد که تاکتیک های حمله مشکلات دارد و از این رو در سال 1972 دوباره به ویتنام برگشت که کارایی  کلی ان بسیار خوب بود.  4000 پرواز انجام داد و شش فروند از دست رفت

نسخه بعدی اف111 ایی بود(F111E) . این نسخه ،  نسخه بروز شده اف111 ای بود که شامل  تغییر در ورودی هوا برای  کاهش امواج متلاطم   ورودی به موتور بود. 94 فروند از  این نسخه بین سال های 1969 تا 1971 ساخته شد و تا سال 1995 در خدمت باقی ماند و اکثر عمر خود را در اروپا مستقر بود اگرچه  در نبرد اول خلیج فارس نیز شرکت داشت

اف111 دی  نسخه بعد و در واقع نسخه ارتقا یافته اف111  ایی بود . این نمونه دارای  موتور قویتر تی اف30- پی -9 با 19600 پاوند با پس سوز بود و در سامانه الکترونیک نیز ارتقائاتی  به خود دیده  بود که شامل جایگزین رادار تهاجمی ای پی کیو 130 با رادار ای پی کیو 113 ، جایگزین رادار ناوبری ای پی کیو 128 با ای پی کیو 100،سامانه ناوبیر جدید  از دیگر تغییرات این مدل بود. 96 فروند  اف111 دی ساخته شد. در واقع قرار بود تعداد بیشتری ساخته شود ولی  چون با تاخیر اماده شد به صورت موقت اف111 ایی ساخته شد  تا اف111 دی وارد شود.

اخرین نسخه اف111 در نقش جنگنده تاکیتیک  ، اف111 اف است. این نسخه دارای   موتور قویتری تی اف30 –پی-100 با توان 25000 پاوند با رانش بود. دارای  اعتماد  پذیری بهترین بود و مشکل چون استایل موتور برطرف  شده بود.

همچنین سامانه های رادار نیز ارتقا  یافته بود برای نمونه رادار ای پی کیو144 روی این نمونه نصب شده بود که توان نقشه برداری از سطح زمین  را پیدا کرده بود  و همچنین توان کشف اهداف  زمینی  متحرک  با سرعت بیش از 8 کیلومتر بر ساعت را داشت. رادار تعقیب کننده عورض زمین  ای پی کیو 146 ، و سامانه هشدار دهنده  رادار  پیشرفته تر ای ال ار 62 که دارای  حساسیت بیشتری داشت

سامانه جنگ الکترونیک ارتقا یافت و به ای ال کیو 137 ارتقاء  یافت  و دارای  سامانه نشان گذاری لیزری  AN/AVQ-26  بود که نتنها به ان اجازه نشان گذاری  بمب های لیزری  را میداد بلکه با در نظر  گرفتن دوربین دید حرارتی ان توان ناوبری شبانه  بسیار موثر تری را به اف111 اف می داد.برای نشان گذار لیزری  یک نمایشگر  دیگر در درون کابین برای افسر اسلحه نصب شد  که با کمک یک دست جو استیک شکل هدف را با دوربین غلاف کشف و نشان گذار لیزری  را روی ان قرار می داد.این نسخه  توان حمل تا چهار بمب  لیزری 900 کیلویی جی بی یو10 ویا چهار بمب لیزری جی بی یو 12 و یا تا دو بمب هدایت اپتیکی 900 کیلویی  جی  بی یو 15 را داشت که توان بمب باران دقیق در روز و شب را در  اختیار اف111 قرار می داد. از انجایی  که بمب جی بی و 15 یک بمب اپتیکی  با توان ارسال  تصاویر به صورت مستقیم  برای جنگنده بود هواپیما برای پرتاب این بمب باید غلاف ارتباط داده ای اس کیو 14 را حمل میکرد. همچنین در اواخر دهه 1980  به دو بمب بمب هدایت لیزری جی بی یو 24 که برد بیشتر و دقت بالاتر  نیز داشت تجهیز شد

106 فروند اف111 اف ساخته شده اخرین ان در سال 1976 تحویل شد و به صورت گسترده ای در اروپا از جمله در پایگاه های  امریکا در انگلستان مستقر شد.در دهه 1980 ارتقائاتی  به خود دیدن و در جریان عملیات بر ضد ارتش لیبی  در سال 1986 (عملیات  الدورادو) به کمک بمب های لیزری  و سقوط  ازاد خدمت کردند و در نبرد با عراق در سال 1991 نقش بسیار مهمی داشتنداین نسخه در سال 1995 از خدمت خارج شد.

در اوائل دهه 1960 این سئوال پیش امد   که ایا دیگر میتوان در ارتفاع بالا برای بمب باران اتمی وارد خاک شوروی شد یا نه. جواب مشخص بود خیر ارتش امریکا بمب افکن ارتفاع پایین می خواست . راه درازی  طی شد تا در نهایت  بی1 بی ساخته شد ولی قبل از ان ارتش امریکا بر اساس اف111 یک راه حل موقت را انتخاب  کرد. نسخه بمب افکن اف111.

بر اساس اف111 ای در سال 1965 طرح جدید با نام اف بی 111  توسعه یافت که در  سال 1967 اولین پرواز خود را انجام داد.این نمونه در سال 1972 وارد خدمت شد و علیرقم  ظاهری مشابه با اف111 ولی تفاوت های زیادی نیز داشت

اف بی 111  دارای  بال های بلند تیر بود این بالها در برنامه اف111 بی به کار رفت و همچنین دارای   دو موتور تی اف 30 –پی-7 با توان 20150 پاوند با پس سوز موتور بود . این نسخه  به غیر از سلاح های اتمی سقوط ازادی  چون بمب بی 61 توان حمل  تا چهار موشک کروز اتمی ای جی ام 69 با برد 170 کیلومتر برای شلیک  از خارج از برد موثر پدافند هوایی دشمن را دارد. این نسخه دو جایگاه جنگ افزاری بیشتر  را داشت  و به عبارتی در زیر هر بال سه جایگاه جنگ افزاری داشت . برد انتقالی این نمونه بیشتر بود و بیش از 7000 کیلومتر رسیده بود . این نسخه می تواند تا شش مخزن سوخت خارجی با خود حمل کند.

این نسخه دارای  سامانه های الکترونیکی  اف111 ای بود از این رو اف بی 111  ای خوانده میشد ولی دارای  سامانه ناوبری پیشرفته تری همچون  سامانه با توان کشف موقعیت بر اساس ستارگان و یک خط  داده با ماهواره بود. 76 فروند اف بی111 ای ساخته شد که با ورود به خدمت  بی 1 بی در دهه 1980 ، به یک جنگنده ارتقا یافت و به ان اف111 جی نامیده شد. اف111 جی از نظر الکترونیکی  شباهت بسیار  به اف111 اف داشت ولی در عمل برای اموزش استفاده شد و تا سال 1995 در خدمت باقی ماند.

ار دیگر مدل های اف111 میتوان به ایی اف111 نسخه جنگ الکترونیک اف111 اشاره  کرد که میتوانید به به مقاله مربوط به ایی اف111 رجوع کنید

اف111 در خارج از امریکا نیز خدمت کرد.در مرحله نخست انگلستان به اف111 علاقه داشت. این کشور  مدت ها به دنبال  یک جنگنده تهاجمی  ارتفاع پایین می گشت  و یک طرح بومی  با نام تی اس ار 2 را نیز توسعه داد که به دلیل هزینه بالا لغو شد . از ان  روز خواهان خرید نسخه ای از اف بی111 با نام اف111 کا شد که  برای انگلستان توسعه یافته شده بود   ولی به دلیل  افزایش قیمت این طرح نیز لغو شد تا در نهایت  با کمی تاخیر  تورنادو  به خدمت گرفته شود.

تنها مشتری خارجی اف111 کشور استرالیا بود. این کشور 24 فروند اف111 سی را سفارش داد  که در سال 1973 تحویل گرفت. برای سه سال (1970 تا 1973) این کشور 24 اف4 ایی فانتوم را در خدمت گرفت تا اف111سی از راه برسند

اف111 سی ارتش استرالیا در واقع  ترکیبی از الکترونیک اف111 ای، بال اف بی 111 و شاسی و موتور اف111 دی بود. به غیر از این 24 فروند نیروی هوایی استرالیا ،  4 فروند اف111 ای ارتش امریکا و در دهه 1990  ، 15 فروند اف111 جی بازنشسته ارتش امریکا را نیز به خدمت گرفت. همچنین در سال 1980 چهار فروند اف111 سی به نسخه شناسایی  و با توان تهاجمی ارتقا یافتند که ار اف111 سی نامیده شد . ار اف111 سی دارای  توان حمل غلاف شناسایی دی بی 110 با دوربین حرارتی برای شناسایی  شبانه است.این غلاف که توان تصویر براداری از  120 کیلومتر را دارد میتواند  جلو، کنارها و زیر را نیز تصویر برداری کند .

همچنین در دهه1990  ارتقائاتی روی اف111 سی  ارتش  استرالیا  انجام  شد که می توان به ارتقا موتور به نسخه تی اف30-پی-109  با توان 20840 پاوند با پس سوز،نصب رادار تهاجمی جدید  ای پی کیو 196  و رادار تعقیب کننده پستی و بلندی  ای پی کیو 171  ، سامانه  اینرسی حلقه لیزری با دقت بالا،کابین با سه نمایشگر چند کاره رنگی ، نصب موشک ضد رادار هارم، ضد کشتی هارپون و موشک هوا به زمین  هدایت شونده اسرائیلی پوپای .اف111 استرالیایی  در سال 2010 از خدمت بازنشسته  و جای خود را به  اف18 ایی و اف سوپر هورنت دادند.

اف111 به خوبی در خدمت درخشید. در جریان جنگ خلیح فارس 1 برای  امریکا با پرتاب سلاح های هدایت لیزری   صدها تانک عراقی را شکار کرد و  با کمک بمب سنگر شکن جی بی یو 28 ، پناهگاه های  مستحکم عراقی را از بین برد. اف111 در دهه 1990 با اف15 ایی استریک ایگل  جایگزین شد ولی تا زمان خدمت  یکی از بهترین سکو های پرتاب ارتش   امریکا برای پرتاب  سلاح های هدایت شونده بود.

اف111 در سال 1995 در امریکا و در سال 2010 در استرالیا از خدمت خارج شد و دیگر در خدمت نیست

جنگنده های مشابه:تورنادو ، سوخوی24 

 ترجمه:عبدالحمید تارخ