تاریخ

تاریخ روابط ایران و روسیه (قسمت بیستم)

از تشکیل دولت موقت در غرب ایران تا آغاز قحطی خانمان سوز 1296

قسمت بیستم

سقوط قصر شیرین

در 10 اردیبهشت 1295 کمیته دفاع ملی منحل و تشکیلات جدیدی به نام هیئت مدافعان وطن جایگزین آن شد. این تغییرات فایده چندانی نداشت و در 15 اردیبهشت قصر شیرین هم به دست ارتش روسیه افتاد و باقی مانده اعضای دولت موقت نیز به عراق گریختند. با تصرف کرمانشاه ارتش روسیه دوباره مناطق تحت کنترل عثمانی را به دست گرفت اما این وضعیت چندان پایدار نماند

تصرف دوباره کرمانشاه و تشکیل دومین دولت موقت

نیروهای ارتش عثمانی دوباره در ده تیرماه کرمانشاه را تصرف کردند. علی احسان پاشا فرمانده نیروهای عثمانی با وجود تصرف کرمانشاه یک ماه بدون پیشروی در جای خود باقی ماند. با تصرف دوباره کرمانشاه به دست ترکها اعضای دولت موقت دوباره به ایران بازگشتند در دومین جلسه مجلس موقت ملی اعضای دومین دولت ملی معرفی شدند. اعضای این دولت بدین شرح بود:

رضاقلی خان نظام السلطنه مافی: رییس دولت آزاد

محمد علی خان مافی :وزیر امور خارجه

حسین سمیعی :وزیر داخله

سید حسن مدرس :وزیر عدلیه و اوقاف

میرزا قاسم خان صور اسرافیل:وزیر پست تلگراف و تلفن

محمد علی خان فرزین:وزیر مالیه

عباس میرزا سالار لشکر :کفیل قوای نظامی

عبدالحمید خان غفاری معروف به سردار مقتدر: فرمانده کل قشون

دولت موقت تحت حمایت ارتش عثمانی و همچنین کمک 500 هزار تومانی آلمانی ها به سرعت کار خود را آغاز کرد.  دولت عثمانی هم اعلام کرد اکنون تنها دولت موقت را به رسمیت می شناسد و کنترل شهرهایی را که از روسها پس می گرفت به حاکمان این دولت واگذار می کرد.

با این حال دولت موقت اعلام کرد به حکومت احمد شاه قاجار به طور کامل وفادار است و به زودی با کمک ارتش عثمانی تهران را تصرف و کنترل کل کشو را در دست خواهد گرفت. . دولت موقت به سرعت کار خود را آغاز کرد. این دولت مصوبات مجلس سوم را اجرا می کرد و بر اساس  قوانین مصوب مالیات می گرفت. با آغاز پیشروی های ارتش عثمانی گستره حکومت دولت موقت هم افزایش یافت. بعد از مدتی حکومت بروجرد  و لرستان به سردار محیی، کردستان به سردار رشید اردلان و بیجار و گروس به مشیر السلطان واگذار شد. در حالی دولت موقت مشغول تصرف شهرهای غربی و استقرار دولت خود بود سپهسالار اعظم در تهران مشکلات فراوانی داشت. نخست وزیر به دنبال اجرای خواسته های کمیسیون میکس بود. قرار بود علاوه بر نظارت ماموران روسی  ، انگلیسی  و بلژیکی بر امور مالی و نظامی ایران دو سپاه 11 هزار نفری تحت نظارت روسیه و انگلستان زیر نظر این دو کشور تشکیل شود. انگلستان با تشکیل سپاه تفنگداران جنوب اولین گام را در اجرای طرح های کمیسیون برداشته بود. اما سپهسالار کار راحتی پیش رو نداشت.

یک ۵ مارکی با مُهر برابری به ارزش ۱۲ قران و ۱۰ شاهی، چاپ‌شده توسط خزانه‌داری امپراتوری آلمان در سال 1916 میلادی. این اسکناس های در مناطق اشغالی ایران به دست ترکها و مناطق نفوذ جاسوسان آلمانی در ایران رواج یافت
یک ۵ مارکی با مُهر برابری به ارزش ۱۲ قران و ۱۰ شاهی، چاپ‌شده توسط خزانه‌داری امپراتوری آلمان در سال 1916 میلادی. این اسکناس های در مناطق اشغالی ایران به دست ترکها و مناطق نفوذ جاسوسان آلمانی در ایران رواج یافت

بسیاری از آزادی خواهان و سیاست مداران بشدت با خواسته های کمیسیون مخالف بودند و مدعی شدند نخست وزیر قصد دارد باقی مانده استقلال ایران را نیز نابود کند. در حالی که درگیری ها بر سر کمیسیون میکس ادامه داشت در مرداد ماه جنگ بین روسیه و عثمانی دوباره آغاز شد. ارتش عثمانی در نبردهایی که در بیستون، صحنه، گردنه بید سرخ و کنگاور روی داد ارتش روسیه را شکست داد . روسها تا گردنه اسد آباد عقب نشینی کردند. در 10 مرداد سرگرد محمد تقی خان و نیروهایش از فرصت استفاده کرده و همدان را از روسها پس گرفتند. نبردهای عثمانی و روسیه در مناطق سلطان بلاغ و آوج بسیار شدید بود. شکست های سریع ارتش روسیه اوضاع را برای نخست وزیر سخت تر کرد. هیجان افکار عمومی برضد روسیه و انگلستان بار دیگر افزایش یافت. وابستگان این دو کشور بار دیگر هراسان شدند و بعضی از سیاست مداران طرفدار این دو کشور تصمیم به ترک پایتخت گرفتند.

برکناری سپهسالار اعظم

احمد شاه که اوضاع را بحرانی می دید در 7 شهریور سپهسالار اعظم را برکنارو حسن وثوق الدوله را به جای او منصوب کرد. با شایعه احتمال حمله قریب الوقوع ارتش عثمانی به تهران بسیاری از ارامنه و آشوریان ساکن در تهران و مناطق اطراف آن  تصمیم به فرار گرفتند. در همان حال وثوق الدوله سخت در تلاش بود تا دولت خود را تشکیل دهد اما هیچ سیاست مداری حاضر به کار در کابینه او نبود. در نهایت احمد شاه بعد از چند روز او را برکنار و علا السلطنه را به نخست وزیری منصوب کرد. روزنامه های پایتخت ازحضور علا السلطنه در این سمت بشدت استقبال کردند اما او نیز کاری ازپیش نبرد تا وثوق الدوله دوباره به جای خود بازگردد. نخست وزیر جدید کاملا به انگلستان نزدیک بود و در یکی از اولین اقدامات خود موافقت خود را با تشکیل پلیس جنوب اعلام کرد. در همان حال شایعه فرستادن چندین نماینده به غرب برای دیدار با سران ارتش عثمانی و همچنین اعضای دولت موقت مطرح شد. ارتش عثمانی علاوه بر تصرف همدان ملایر،کردستان و لرستان را نیز اشغال کرده بود

حسن وثوق الدوله. او در روزهای بحرانی ایران در سال های جنگ جهانی اول جایگزین سپهسالار اعظم شد. این اولین دوره نخست وزیری وثوق الدوله بود
حسن وثوق الدوله. او در روزهای بحرانی ایران در سال های جنگ جهانی اول جایگزین سپهسالار اعظم شد. این اولین دوره نخست وزیری وثوق الدوله بود

تشکیل کمیته مجازات و انتشار روزنامه کاوه

در روزهای آشفتگی پایتخت  میرزا ابراهیم خان منشی زاده و چند نفر از دوستانش در کمیته مجازات را تشکیل دادند. هدف از تشکیل این کمیته ترور و مجازات افراد خائن بود. در روز 15 شهریور هم انتشار  روزنامه کاوه در شهر برلین به دست حسن تقی زاده آغاز شد. تقی زاده با کمک افرادی چون محمد علی جمالزاده و محمد قزوینی  و البته حمایت کامل دولت آلمان شروع به انتشار این روزنامه کرد. این نشریه قرار بود به عنوان یک بازوی رسانه ای برای دولت موقت فعالیت کند. تقی زاده برای برانگیختن احساسات ملی گرایانه و ضد استعماری مردم درفش کاویانی را به عنوان نماد روزنامه خود برگزید. کاوه علاوه بر حمایت از دولت موقت به طور کامل حامی آلمان و متحدانش بود.

درجا زدن ارتش عثمانی

برخلاف تصور افکار عمومی و حتی خود روسها ارتش عثمانی بعد از تصرف همدان  و تقریبا همه مناطق غربی ایران در جای خود متوقف شد و به سمت پایتخت پیشروی نکرد.یکی از دلایل مهم عدم پیشروی ارتش عثمانی بالا گرفتن نبرد در منطقه گالیپولی با متفقین و همچنین آغاز قیام اعراب با تحریک دولت انگلستان بود. متحدان ایرانی عثمانی و آلمان هم علی رغم دریافت پول و اسلحه برنامه مدونی برای پیشروی به سمت پایتخت و حتی اداره مناطق تصرف شده نداشتند.دولت موقت در تمام ماه های رکورد و توقف ترکها و روسها بشدت درگیر اختلافات داخلی خود بودند. بین اعضای این دولت برای همکاری کامل با ترکها اختلاف نظر وجود داشت. برخی از اعضای دولت به رهبری نظام السلطنه خواهان همکاری کامل با ترکها و گروهی دیگر به رهبری کاظم زاده اردبیلی مخالف اتحاد بودند. نظام السلطنه هم در نهایت همه مخالفان خود را دستگیر کرد و به زندان انداخت . در حالی که حتی روسها آماده ترک قزوین به خاطر حمله احتمالی ارتش عثمانی و متحدان ایرانی اش بودند اوضاع سیاسی خاورمیانه به کلی تغییر کرد.

عهدنامه سایکس پیکو و شورش اعراب

در حالی که اوضاع خاورمیانه بشدت بحرانی  و آشفته بود کشورهای انگلستان، فرانسه و روسیه تزاری عهدنامه سایکس پیکو را در مه 1916 مصادف با اردیبهشت 1295 امضا کردند.هدف از این معاهده تقسیم تمام خاورمیانه (به جز ایران) و مستعمرات عربی عثمانی بود. در اواخر تابستان 1295 تلاش ها و برنامه ریزی های مفصل ارتش انگلستان و حمایت های دولت فرانسه به ثمر نشست و شورش های عربی در شبه جزیره حجاز برضد دولت عثمانی آغاز شد. همچنین ژنرال یودینیچ فرمانده جدید ارتش قفقاز نیروهای خود را برای آغاز یک عملیات گسترده بر ضد ارتش عثمانی آماده می کرد.نیروهای انگلیسی به فرماندهی ژنرال مود هم در جنوب عراق خود را آماده انجام یک عملیات گسترده برضد عثمانی کرده بودند. همه این اتفاقات باعث شد تا دولت عثمانی که در آغاز تابستان 1295 دست برتر را در خاورمیانه و ایران داشت در موضع ضعف قرار بگیرد.

نقشه تقسیم خاورمیانه براساس توافق نامه سایکس پیکو. با امضای این موافقت نامه و آغاز شورش اعراب بر ضد عثمانی وضعیت نیروهای اشغالگر ترک در ایران نیز تغییر کرد
نقشه تقسیم خاورمیانه براساس توافق نامه سایکس پیکو. با امضای این موافقت نامه و آغاز شورش اعراب بر ضد عثمانی وضعیت نیروهای اشغالگر ترک در ایران نیز تغییر کرد

قتل باقرخان

یکی ازوقایع مهم سال 1295 قتل باقرخان و یارانش بود. سالار ملی برای سال ها در تهران به کاملا منزوی زندگی می کرد تا ماجراهای دولت موقت و مهاجرین پیش آمد. در جریان مهاجرت اعضای دولت موقت به استانبول باقرخان به همراه تعدادی از دوستانش تصمیم گرفتند به  این مهاجران ملحق شوند. در روزهای آغازین آبان ماه باقرخان و 7 نفر ازافرادش راهی مرز شدند . آنها در روز 25 آبان به نزدیکی مرز قصر شیرین رسیدند و تصمیم گرفتند شب را در خانه فردی به نام محمد امین طالبانی ساکن شدند. اما طالبانی در همان شب به طمع دست یابی به پول و اسلحه باقرخان و افرادش همه آنها را در خواب به قتل رساند. طالبانی چند روز بعد به دست نیروهای انگلیسی افتاد و از آنجا که سابقه شرارت های قبلی را در منطقه داشت اعدام شد و باقرخان نیز در همان جا به خاک سپرده شد.

تثبیت دولت وثوق الدوله

در حالی که عملیات ارتش انگلستان در جنوب عراق به تازگی آغازشده بود دولت این کشور در بهمن ماه با خوانین بختیاری معاهده ای به منظور حفاظت از منابع نفتی اش در جنوب ایران امضا کرد. سیر اتفاقات و وقایع سیاسی از تابستان تا زمستان 1295 عملا باعث تثبیت دولت وثوق الدوله شد. زمستان 1295 برای ارتش عثمانی فاجعه بار آغاز شد. آغاز همزمان عملیات ارتش روسیه در قفقاز ، ارتش انگلستان در جنوب عراق و بالا گرفتن شورش اعراب در حجاز کار را برای آنها بسیار سخت کرده بود. نیروهای یودینیچ به سرعت تا شهر ارزروم پیشروی کردند و ارتش انگلستان هم به نزدیکی بغداد رسید. به خاطر همین اتفاقات علی احسان پاشا و نیروهایش در 12 اسفند 1295 همدان، بیجار ،صحنه و سنندج را تخلیه کردند. در روز 20 اسفند و همزمان با ورود ارتش انگلستان به بغداد ترکها کرمانشاه را نیز تخلیه کردند و به خاک خود بازگشتند عقب نشینی ارتش عثمانی بدون عواقب نبود و روستاهای بسیاری را ویران کرد. دولت موقت نظام السلطنه نیز فرو پاشید و بسیاری از اعضای آن به استانبول و سپس به برلین گریختند. گروهی از مجاهدان و ژاندارم های دولت موقت نیز به ایل سنجابی پناهنده شدند. علی اکبر خان رییس ایل در کمال جوانمردی به 200 نفر از این افراد پناه داد تا به دست روسها نیفتند.  ارتش روسیه به سرعت این مناطق را اشغال کرد و با رسیدن به مرز ایران با نیروهای انگلستان مرتبط شد.

مهمان ناخوانده تهران

در روزهای پاییز 1295 یک اتفاق بسیار عجیب در ایران رخ داد. در روزهای پایانی پاییز آن سال یکی از بلند مرتبه ترین شاهزادگان خاندان رومانف یعنی گراندوک دیمیتری پاولویچ نوه الکساندر دوم و پسر عموی تزار نیکلای دوم در یک سفر اعلام نشده در بندر انزلی پیاده شد و در حالی که کلنل اسمیرنوف(مشاور سابق محمد علی شاه و معلم احمد شاه) او را همراهی می کرد با اسکورت نیروهای روسی با اتومبیل راهی تهران شد. گزارش ورود این شاهزاده روسی توسط کلنل وستداهل رییس نظمیه تهیه و به سرعت برای کابینه دولت و احمد شاه ارسال شد.احمد شاه از خواندن این گزارش حیرت زده شد. ماجرا وقتی عجیب تر شد که گراندوک برای اقامت در تهران در تنها در هیچ کدام از هتل های تهران بلکه در سفارت روسیه هم ساکن نشد. ورود ناگهانی این گراندوک خانواده رومانف  که تنها 25 سال سن داشت باعث شد تا شایعه شود که روسها او را وارد ایران کرده تا در راس ارتش خود در ایران قرار دهند و احتمالا نیمه شمالی ایران را تجزیه کنند.

گراندوک دیمیتری پاولویچ .ورود ناگهانی این عضو بلند پایه خاندان سلطنتی رومانوف باعث بروز شایعات فراوانی در تهران شد
گراندوک دیمیتری پاولویچ .ورود ناگهانی این عضو بلند پایه خاندان سلطنتی رومانوف باعث بروز شایعات فراوانی در تهران شد

اما عدم سکونت گراندوک در سفارت روسیه باعث شد تا احمد شاه اندکی احساس آرامش کند. در نهایت او شاهزاده شهاب الدوله رییس تشریفات  سلطنتی را مامور کرد تا پرنس روسی را یافته و برای اقامت در یکی از کاخ های سلطنتی دعوت کند. در نهایت مشخص شد گراندوک پاولویچ در اقامتگاه سر چارلز مارلینگ سفیر انگلستان در تهران زندگی می کند. گراندوک بالاخره راهی دربار شد و در ملاقات با احمد شاه ماجرای توطئه قتل راسپوتین را افشا نمود. طبق اظهارت گراندوک او با همکاری شاهزاده یوسوپوف و  ولادیمیر پورشکوویچ، راسپوتین کشیش محبوب تزار و خاندان  سلطنتی را به قتل رسانده بودند. از آنجا که همه قاتلان اشراف زاده بودند تزار خشمگین به تبعید همه آنها اکتفا کرد که در این بین گراندوک پاولویچ به ایران تبعید شده بود. اما اقامت گراندوک پاولویچ در ایران چندان طولانی نشد چرا که مجبور شد به زودی ایران را نیز به مقصد اروپا ترک کند.

سرنگونی حکومت تزاری

در اواخر دی ماه 1295 شایعات عجیبی در تهران منتشر شد. طبق این اخبار کارگران و مردم معترض در پتروگراد(نام سنت پترزبورگ با شروع جنگ جهانی به پتروگراد تغییر کرده بود) دست به تظاهرات های بسیار عظیمی زده و خواهان استعفای تزار نیکلای دوم شده بودند. اگرچه اخبار حاکی از گسترش تظاهرات و پیوستن برخی از واحد های ارتش به انقلابیون بود اما در ایران کسی حاضر نبود انقلاب در روسیه را باور کند. از نظر مردم ایران و حتی بسیاری از اشراف وسیاست مداران حکومت روسیه تزاری قدرتمند ترین کشور دنیا بود و احتمال هر نوع انقلاب و سرنگونی تزار از نظر افکار عمومی بسیار بعید به نظر می رسید. با وجود ارسال تلگراف رسمی استعفای تزار نیکلای دوم در روز 24 اسفند 1295 به تهران بسیاری هنوز این خبر را باور نداشتند و تصور می کردند این خبر نیز مانند شایعه مسلمان شدن امپراتور آلمان در سال آغاز جنگ یک بازی رسانه ایی است. اما در کمال حیرت خبر استعفای تزار نیکلای دوم تایید شد و دولت موقت به رهبری کرنسکی در پتروگراد اداره امور را در دست گرفت.سرنگونی حکومت تزاری علاوه بر تبعات سیاسی فراوان باعث بروز یک تحول بزرگ اقتصادی نیز شد. تا آن زمان بسیاری از تاجران و حتی مردم طبقه متوسط ایرانی در بانک استقراضی روسیه حساب بانکی داشتند و خیلی از آنها ترجیح می دادند سرمایه خود را به جای اینکه به قران یاشاهی ذخیره کنند ، آن را به منات و چرونس روسی پس انداز کنند. اما حالا با سقوط خاندان رومانف به عنوان اصلی ترین حامی بانک استقراضی روسیه عملا همه سرمایه های داخل  آن از بین رفته بود و اسکناس های کاغذی روبل هم تبدیل به کاغذهای خوش رنگ اما بی ارزش شده بودند.

اسکناس های منات روسیه تزاری رایج در ایران. با سرنگونی حکومت تزاری این اسکناس ها بی ارزش شده و باعث ورشکستگی بسیاری از تجار ایرانی شد
اسکناس های منات روسیه تزاری رایج در ایران. با سرنگونی حکومت تزاری این اسکناس ها بی ارزش شده و باعث ورشکستگی بسیاری از تجار ایرانی شد

سرگشتگی ارتش روسیه در ایران

فروپاشی حکومت 300 ساله رومانف ها اوضاع را برای همه روس های داخل ایران نیز عجیب و پیچیده کرده بود. هزاران سرباز به فرماندهی ژنرال باراتف در ایران بودند. باراتف بعد از سرنگونی تزار به سرعت از گراندوک پاوولویچ خواست ایران را به مقصد اروپا ترک کند. ارتش روسیه تقریبا کل نیمه شمالی و غربی ایران را در کنترل داشت و حتی در خاک عثمانی تا بندر ترابوزان نیز پیشروی کرده بود.روسها تقریبا یک سال پیش و در اوج روزهای جنگ با عثمانی خط آهن جلفا-تبریز را ساخته و دریاچه ارومیه را به محل انتقال تدارکات و نیروهای جنگی خود تبدیل کرده بودند. با سرنگونی حکومت تزاری و آشفتگی داخلی روسیه اکنون همه این نیروها به حال خود رها شده بودند. سفیر روسیه در تهران و بسیاری از و دیپلمات هایی که تا دیروز از موضع غرور با مردم ایران برخورد می کردند بعد ازسرنگونی تزار حیرت زده و متواضع شده بودند.تاثیرات انقلاب روسیه به این موارد ختم نشد و مدتی بعد ازسرنگونی حکومت تزاری بسیاری ازاشراف زادگان ثروتمند و حتی افراد طبقات پایین تر با ملیت های روسی ، ارمنی و گرجی راهی ایران شدند. هتل ها و مهمان خانه های انزلی،بابل، آمل ،بهشهر وحتی تهران پر از این افراد بود و حتی برخی شایعات مدعی حضور معشوقه های تزار نیکلای و اعضای خاندان رومانف درتهران بودند.

ورشکستگی بانک روسیه تبعات سنگینی داشت، روسها شرکت های فراوانی در ایران داشتند و با تاجران فراوانی هم طرف معامله بودند و این ورشکستگی  تقریبا باعث نابودی بسیاری از آنها شد. اما انقلاب روسیه تنها منجر ورشکستگی ایرانی ها نشده بود. هزاران سرباز روس در ایران مستقر بودند که بعد از سرنگونی دولت تزار به دلیل سقوط ارزش روبل در برابر قران ایران قادر به گذران زندگی نبودند. اعتماد الدوله نایب حکومه وقت آذربایجان مجبور شد بخشی از بهای این تفاوت قیمت روبل با قران را به روسها بپردازد. سرنگونی دولت تزاری علاوه بر تبعات اقتصادی باعث تغییرات سیاسی و اجتماعی عجیبی نیز شد. تا قبل از سقوط تزار تقریبا همه اتباع روسیه ساکن در ایران بشدت مخالف آزادی خواهان و مشروطه خواهان بودند اما اکنون همه آنها سعی داشتند خود را به آزادی خواهان نزدیک کنند و آنها را یولداش و قارداش نامیدند.

در تبریز کم کم زمزمه بیرون  راندن روسها از کل آذربایجان بر سر زبان ها افتاد. سردسته این کار روزنامه تجدد بود که امتیاز آن متعلق به شیخ محمد خیابانی بود.

آغاز سال 1296 با شادی مردم

در روز 18 فروردین 1296 مصادف با 14 جمادی الثانی (سالگرد قمری مشروطه)بود. در تهران جشن مفصلی به همین خاطر برگزار شد و مردم بعد ازسال ها به خاطر سرنگونی تزار واقعا شادمان بودند.  در توپخانه و بازار تهران چراغانی و جشن مفصلی نیز برگزار شد.  در شهر تبریز هم همان روز خیابانی و یارانش با نام حزب دموکرات اعلام موجودیت کردند. روسها همزمان با تغییر رفتار خود در شهرهایی مثل اردبیل آگهی و روزنامه چاپ کرده و ایرانیان را برادر خود نامیدند. یکی از نتایج سقوط دولت تزاری برکناری اعتماد الدوله نایب الحکومه آذربایجان بود(حاکم آذربایجان به طور رسمی محمد حسن میرزا ولیعهد بود) او سال ها یا صمدخان بوده و با حمایت او و روسها جنایات فراوانی انجام داده بود. روزنامه تجدد هم از 20 فرودین با حمایت حاجی میرزا حسن مجتهد یکی از هواداران قدیمی انجمن اسلامیه منتشر شد. تغییر موضع میرزا مجتهد چندان به مذاق آزادی خواهان خوش نیامد. برادر زاده او در تلگرافی به لندن مدعی شد زمان فراموش کردن جنایات دوران مشروطه و استبداد صغیر فرا رسیده و اکنون مردم ایران به دنبال احیای مشروطه هستند. این نامه باعث خشم آزادی خواهان شد و بسیاری از آنها به انتقاد از میرزا حسن و خیابانی پرداختند.

تلاش های روسها

همزمان روسها همچنان به دنبال جلب نظر مردم بودند. آنها در روز 24 اردیبهشت جشن گرفته و با خواندن سرود آزادی در خیابان های تبریز راه افتادند. اما مردم شهر که همچنان جنایات آنها را به خاطر داشتند هنوز  حاضر به اعتماد به روسها نبودند.در همان روزها تعدادی اسلحه از پادگان ارتش روسیه به سرقت رفت و خشم فرمانده هان روسی را برانگیخت. بعضی از آنها مدعی شدند به زودی شهر را به توپ خواهند بست اما در نهایت مشکل با مذاکره حل شد. در روز 6 خرداد دولت وثوق الدوله استعفا داد و علاالسلطنه در روز ده خرداد به عنوان نخست وزیر جدید انتخاب شد. با برکناری اعتماد الدوله اکنون شریف الدوله نایب الحکومه شهر بود. به همین خاطر آزادی خواهان که اکنون قدرت فراوانی داشتند به او فشار آورده و خواهان اخراج افرادی مثل نقی خان رشید الملک و دیگر یاران قدیمی صمدخان از شهرشدند. در نهایت این افراد از تبریز اخراج شدند. نقی خان  در روز 17 خرداد در حالی که به سمت تهران در حرکت بود در شهر زنجان به دست آزادی خواهان ترور شد و به سزای جنایاتش رسید.

در روز 24 خرداد روسها مراسم عجیب دیگری برگزار کردند. از چند روز قبل از این مراسم کمیسیون های مشترک با مقامات شهر تشکیل داده و اعلامیه ها و سرودهایی به ترکی و فارسی تهیه شد. در نهایت در آن روز عده زیادی از مردم شهر به همراه گروهی از مسوولان و سربازان ارتش روسیه و به همراه کنسول های خارجی ، در حالی که دسته موزیک آنها را دنبال می کرد راهی  قبرستان سید حمزه شدند. هدف این مراسم ادای احترام روسها به افرادی مثل ثقه الاسلام، حاج علی دوا فروش ، امان الله خان ضیا الدوله و بسیاری دیگر از آزادی خواهان و مبارزانی بود که در جریان مبارزه بر علیه روسیه به دست این کشور کشته شده بودند. همچنین مراسم مشابهی در گورستان های امیر خیز، دوجی و ارمنستان نیز برپا شد.  و روز بعد نیز مراسم ختم مفصلی برای همه این افراد در مساجد شهر برگزار گردید.

سرنوشت کمیته مجازات

اما در آن روزهای پرآشوب فعالیت کمیته مجازات نیز بالا گرفته بود. اعضای این کمیته   خود قربانیان را انتخاب کرده و به قتل می  رساندند. اما در 13 اردیبهشت در جریان یک درگیری درونی کریم دواتگر مبارز قدیمی که اعضای خود کمیته بود را به قتل رساندند. داوتگر چند سال پیش و در سال های استبداد صغیر دست به ترور ناموفق شیخ فضل الله نوری زده بود و خود نیز یکی از اعضای فعال کمیته مجازات بود. اما به دلایل مختلف با کمیته دچار درگیری و اختلاف شده و قصد داشت اطلاعات آنها را به مقامات دولتی بدهد که به دست آنها ترور شد. در روز 17 خرداد میرزا محسن مجتهد داماد آیت الله طباطبایی و از دوستان نزدیک وثوق الدوله و قوام به به دست کمیته ترور شد. در همان روز منتخب الدوله داماد وثوق الدوله  نیز به قتل رسید. با بالا گرفتن ترورهای کمیته مجازات احمد شاه مستشار الدوله را مامور به دستگیری اعضای کمیته و نابودی آن کرد. یکی از نخستین کارهای علاالسلطنه  روزهای آغازین نخست وزیری اش فرستادن لیست اسامی مظنونان برای اداره تامینات نظمیه بود. بیشتر اعضای کمیته توسط عبدالله بهرامی معاون وقت تامینات دستگیر شدند و تعداد اندکی نیز گریختند. سرانجام بعد از ماهها انتظار دو نفر از تروریست های اصلی یعنی حسین لله و رشید السطان در میدان توپخانه اعدام شدند و فعالیت این کمیته نیز به پایان رسید.

اعضای کمیته مجازات. این کمیته اولین گروه تروریستی تاریخ معاصر ایران بود که در نهایت در دوره نخست وزیری وثوق الدوله اعضای اصلی آن دستگیر و مجازات شدند
اعضای کمیته مجازات. این کمیته اولین گروه تروریستی تاریخ معاصر ایران بود که در نهایت در دوره نخست وزیری وثوق الدوله اعضای اصلی آن دستگیر و مجازات شدند

تاخت و تاز سربازان ارتش بی فرمانده روسیه در ایران

با فروپاشی دولت تزاری و روی کار آمدن دولت موقت کرنسکی در روسیه هزاران سرباز روس مستقر در ایران عملا بلا تکلیف رها شده بودند. این سربازان بعد از آغاز انقلاب در روسیه حقوق خود را نگرفته بودند  و عملا کنترل چندانی روی آنها وجود نداشت. سربازان روس که اکنون افسار گسیخته بودند در روز 14 تیرماه بازار ارومیه را غارت و سپس آتش زدند. سه نفر در جریان این غارت کشته شدند. سوختن بازار یک روز کامل طول کشید . آشفتگی بین نیروهای روسی به حدی بود که بسیاری از آنها حتی از فرماندهان خود نیز فرمان نمی بردند. میزان آشوب و نا امنی به حدی بود بسیاری از کشاورزان با وجود فرا رسیدن فصل برداشت جرئت برداشت محصولات خود را نداشتند.وجود سربازان روس در بسیاری مناطق شمالی و شرقی ایران در کنار یاغیان محلی باعث شد تا برداشت به خوبی انجام نشود. همین مسئله یکی از عوامل زمینه ساز قحطی در ادامه ماه های آینده گردید.

در نیمه مرداد 1296 عده ای از سربازان ارمنی تحت حمایت روسها به فرماندهی فردی به نام یپرم خان ابتدا برای غارت به اعضای یک خانواده در ده صفرقلی حمله کردند. در جریان این حمله یپرم خان کشته شد و نیروهایش به تلافی این واقعه شروع به کشتار کل اهالی روستا کردند. کشتار به همان ده محدود نماند و 9 روستای دیگر نیز مورد غارت و کشتار قرار گرفت. اقدامات این نیروها به قدری فجیع بود که سربازان روس نیز سعی کردند جلوی آنها را بگیرند. اما دامنه این اتفاقات کم کم به کل ارومیه و سلماس گسترش یافت.

اما در تبریز اختلافات سیاسی بین احزاب و گروهها ادامه داشت. اعضای حزب دموکرات بیشتر تابستان 1296 علاوه بر اداره تبریز مشغول درگیری های درون گروهی نیز بودند و در نهایت گروهی از  آنها به خود لقب سوسیال دموکرات دادند.

آغاز قحطی و خشکسالی

یکی ازمشکلات بسیار مهم دولت در سال 1296 خشکسالی و کمبود غله بود. در سال 1296 در یک رکورد بی سابقه عملا 9 ماه هیچ بارشی صورت نگرفت و  کشاورزان نیز نتوانستند به دلیل نا امنی در  تابستان برداشت خوبی داشته باشند. دولت بلافاصله در وزارت مالیه کمیسیون آذوقه تشکیل داد و سعی کرد همه گندم و جوی باقی مانده در روستاها را جمع آوری و انبار کند. دموکرات های تبریز هم که با شریف الدوله حاکم وقت شهر مشکل داشتند هر روز او را در روزنامه شهر به دلیل کمبود نان در شهر مورد انتقاد قرار می دادند . دموکراتها مدعی بودند شریف الدوله عمدا مردم شهر را گرسنگی می دهد تا آنها را به دموکراتها بدبین کند. مردم عصبانی در آذربایجان در اعتراض به کمبود نان بازارها را بستند.در این وضعیت برخی از مالکان و افراد ثروتمند مانند امام جمعه شهر نیز از فروش گندم املاک خود به دولت خودداری می کردند. یکی از اقدامات نسنجیده دولت در جریان قحطی  توسط دولت وثوق الدوله انجام شد.

در زمان نخست وزیری او وثوق الدوله در یک اقدام نسنجیده دستور باز کردن انبارهای دولتی و فروش گندم به همه متقاضیان را داد. بلافاصله عده ای محتکران دست به کار شدند و مقدار زیادی از این گندم های دولتی را خریده  بخشی را انبار کردند و بقیه را به عثمانی و هندوستان صادر کردند. در واقع کمیسیون آذوقه قدرت چندانی در برابر ملاکان ثروتمند  و محتکران نداشت . همچنین به دلیل شرایط جنگی امکان واردات غله نیز وجود نداشت. در آذربایجان ادامه این وضعیت باعث استعفای شریف الدوله شد . دموکراتها شاهزاده امام قلی میرزا را برای حکومت معرفی کردند.  دموکراتها برای جلب نظر مردم مدعی شدند می توانند با دولت روسیه مذاکره و  گندم مورد نیاز مردم را از آنها بگیرند. در همان حال کمیسیون آذوقه شهر مردم را سرشماری و میزان آرد را برای همه جیره بندی کرد. با وجود این وضعیت ناگوار در تبریز همچنان افرادی مثل میرزا حسن مجتهد و امام جمعه شهر علاقه ای به فروش گندم خود به دولت نداشتند. در حالی که اوضاع کشور به دلیل کمبود آذوقه کم کم بحرانی می شد در اول آبان 1296 سردار اسعد بختیاری درگذشت و برای او مراسم عزاداری مفصلی در تهران برپا شد.  درآغاز پاییز آن سال دولت علا السلطنه، قوام السلطنه را به عنوان حاکم آذربایجان انتخاب کرد. قوام که به خوبی از اوضاع آشفته منطقه خبر داشت از دولت تقاضای اختیارات تام و کامل را کرد. قرار بود او و افرادش در آبان ماه راهی آذربایجان شوند که دولت علا السلطنه سرنگون شد و حکومت قوام در آذربایجان منتفی گردید.

انقلاب اکتبر

در حالی که اوضاع روسیه بعد از انقلاب فوریه 1917 همچنان آشفته بود در روز 10 اکتبر 1297 مصادف با 18 مهر 1296 لنین با کمک دولت وقت آلمان به روسیه بازگشت . دولت انگلستان از تغییرات سیاسی جدید در روسیه بشدت نگران شد.به همین خاطر در روز 31 اکتبر مصادف با 9 آبان دولت انگلستان تصمیم گرفت نیروهای ضد بلشویک ارتش سابق روسیه که در شمال ایران حضور داشتند را در فهرست حقوق بگیران خود قرار دهد اما آنها حاضر به پذیرش این پیشنهاد انگلیسی ها نشدند. در همان حال نقشه های لنین و بلشویک ها به نتیجه رسید و در 17 آبان ماه بلشویک ها با سرنگونی دولت موقت کرنسکی قدرت را در روسیه به دست گرفتند.

این تحولات پی در پی در حالی رخ می داد که هنوز در برای بسیاری در ایران سقوط حکومت تزاری نیز غیر قابل باور بود و اکنون با سرنگونی دولت موقت بلشویکها روی کار آمده بودند. روی کارآمدن دولت کمونیستی منجر به فرار محمد علی شاه و خانواده اش از ادوسا نیز شد. شاه مخلوع که از دستگیری اش به دست کمونیست ها هراس داشت در زمستان 1917 به سرعت به همراه اعضای خانواده اش شهر ادوسا را به مقصد استانبول ترک کرد و بعد از مدتی از آنجا راهی ایتالیا شد.

محمد علی شاه در سال های آخر عمر خود. وقوع انقلاب اکتبر در روسیه باعث فرار شاه سابق به استانبول و سپس به ایتالیا گردید
محمد علی شاه در سال های آخر عمر خود. وقوع انقلاب اکتبر در روسیه باعث فرار شاه سابق به استانبول و سپس به ایتالیا گردید

بحران آغاز می شود

با رسیدن به نیمه آبان ماه 1296 کم کم نشانه های خشکسالی و قحطی در حال پدیدار شدن بود. کمبود برداشت در تابستان و عدم بارش طولانی  اوضاع را کاملا بحرانی کرده بود. در 28 آبان ماه وثوق الدوله نیز استعفا داد و شاه عین الدوله مستبد قدیمی را به عنوان نخست وزیر برگزید. در کابینه عین الدوله قوام وزیر داخله ، وثوق الدوله وزیر عدلیه و ایمن الملک وزیر پست تلگراف بود. حضور این سه نفر باعث اعتراض دموکراتها شد .مخالفان دولت جدید مدعی بودند وثوق الدوله به دنبال تجزیه آذربایجان بوده است. خیابانی و یارانش چندین تلگراف به تهران زده و اعتراض کردند.

بحران در غرب

در حالی که تهران در تب و تاب تغییر دولت و کابینه جدید بود تاخت و تاز جلوها و روس ها در مناطق غربی ادامه داشت. در روز 5 آبان که مصادف با روز عاشورا بود نیروهای آشوری و روس در ارومیه شروع به تیراندازی به سمت مردم کردند که یک نفر کشته و 5 نفرزخمی شدند. در خوی و ساوجبلاغ نیز سربازان روس دست به غارت بازارها زدند.

با روی کار آمدن دولت بلشویکی تغییرات اساسی در سیاست های دولت روسیه به  وجود آمد. در آخرین ماه سال 1917 لنین رهبر جدید روسیه که اکنون شوروی نام داشت به دنبال یک راه سریع برای بیرون کشیدن روسها از جنگ جهانی اول بود. چرا که  او می بایست با دهها گروه شورشی محلی تا ارتش سفید(طرفداران تزار) مبارزه می کرد. به همین خاطر او در اعلامیه ای که در روز 14 دسامبر 1917 مصادف با 23 آذر 1296 صادر نمود اعلام کرد عهدنامه اوت 1907 بین روسیه و انگلستان(که در مورد تقسیم ایران بود) از درجه اعتبار ساقط است . همچنین لنین به تروتسکی که در آن زمان کمیسر نیروهای مسلح بود دستور داد هر چه سریعتر تخلیه سربازان ارتش را از ایران آغاز کند. ژنرال باراتف فرمانده ارتش روسیه با تعلل فراوان روند تخلیه را آغاز کرد . اما این تصمیم باعث وحشت دولت های انگلستان و فرانسه شد. چرا که با تخلیه ایران از هزاران سرباز روسی دیگر هیچ مانعی برای پیشروی مجدد ارتش عثمانی به داخل خاک ایران و رسیدن احتمالی آلمانی ها به هند وجود نداشت. دولت انگلستان به دنبال یک گروه مسلح برای مقابله با ترکها بود که به نیروهای جلو به فرماندهی اسقف مارشیمون رسید.

قرار بود انگلستان پول و سلاح جلوها را تامین کند  تا آنها با ترکان عثمانی بجنگند. فرانسه نیز یک بیمارستان برای کمک به نیروهای آشوری و روس باقی مانده درمنطقه تاسیس کرد. حتی دولت آمریکا هم بخشی از کمک های خیریه میسیونرهای مذهبی را به آنها بخشید. با آغاز ماه آذر دولت دوباره اجلال الملک را به عنوان حاکم به ارومیه فرستاد. او سعی کرد با احضار سران آشوری،ارمنی ، کرد  و حتی یهودی به این بحران خاتمه بدهد. اجلال الملک کمیسیونی به نام تحبیب بین المللی تاسیس کرد و سعی کرد با جبران خسارت طرفین از ادامه بحران و انتقام گیری جلوگیری کند. اما اوضاع کاملا بحرانی بود. اسقف مارشیمون که زمانی تنها به خاطر فرار از دست نسل کشی های ارتش عثمانی به ایران گریخته بود اکنون با حمایت های متفقین  در رویای ایجاد یک کشور آشوری ارمنی در آن منطقه بود.اما در شهر تبریز همچنان دسته بندی های سیاسی و جنگ قدرت ادامه داشت. اعضای حزب دموکرات محاکمه یاران صمدخان را آغاز کرده بودند. در آذر ماه دادگاه شهر عزیزالله خان چهاردولی را به اعدام محکوم کرد. او سال ها در کنار صمد خان، روسها و حتی ارتش عثمانی برضد مردم جنگیده بود.

اسقف مارشیمون رهبر جلوها. او و افرادش ابتدا به عنوان پناهنده از دست سربازان عثمانی راهی ایران شدند اما در نهایت با تجهیز و تحریک کشورهای اروپایی نظیر انگلستان دست به تاخت و تاز و غارت در شمال غربی ایران زدند
اسقف مارشیمون رهبر جلوها. او و افرادش ابتدا به عنوان پناهنده از دست سربازان عثمانی راهی ایران شدند اما در نهایت با تجهیز و تحریک کشورهای اروپایی نظیر انگلستان دست به تاخت و تاز و غارت در شمال غربی ایران زدند

قحطی ،بیماری  و نا امنی سه ضلع مصیبت های سال 1296

در همان شرایط و در حالی که فصل پاییز رو به اتمام بود نشانه های قحطی در شهرها کم کم در حال نمایان شدن بود. در سال 1296 در یک رکورد بی سابقه برای  9 ماه متوالی هیچ بارشی رخ نداد. در آذربایجان علی رغم جیره بندی و پخش کوپن نان آثار قحطی کم کم در حال نمایان شدن بود. آغاز زمستان و سرمای شدید در کنار خشکی هوا وضع را بدتر کرد. بارش برف از نیمه زمستان  تنها اوضاع را بدتر کرد. به غیراز قحطی که در سراسر این درحال کشتار مردم بی نوا بود شیوع بیماری های مثل تیفوئید و تیفوس نیز در حال گسترش بود. آذوقه بشدت کمیاب و دارو نیز کاملا نایاب بود. در این شرایط در پایتخت دولت ها یکی پس از دیگری می آمدند و می رفتند. در تهران گندم به قدری نایاب بود که دولت سعی کرد با وارد کردن برنج  از استان های شمالی اندکی جلوی قحطی را بگیرد. به دلیل پخت برنج در خیابان ها توسط سازمان های خیریه مردم به آن لقب سال دمپختکی دادند. دولت وثوق الدوله در روزهای آخر عمر خود به ارباب کیخسرو بازرگان و کار آفرین ثروتمند زرتشتی وظیفه  خرید گندم از ملاکان و محتکران را داد. ارباب کیخسرو برای خرید گندم دچار دردسرهای زیادی شد چرا که محتکران و ملاکان حاضر به فروش گندم خود به قیمت پیشنهادی دولت نبودند. یکی از بزرگترین ذخیره های گندم متعلق به احمدشاه بود که محصول زمین های او بود. ارباب کیخسرو نزد شاه رفت و با اشاره به این که این گندم را برای رعایای شاه می خواهد از او خواست گندمش را به قیمت خرواری 100 تا 200 تومان به دولت بفروشد. اما احمد شاه حاضر به پذیرش این قیمت نشد. طبق دستور دولت قرار بود ارباب کیخسرو برای خرید هر خروار گندم 3 قران حق الزحمه دریافت کند. در نهایت ارباب کیخسرو توانست با صرف نظر از این حق الزحمه  و افزودن آن به قیمت خرید احمد شاه را به فروش گندم راضی کند. اگرچه گندم انبارهای شاهی تنها برای مصرف سه تا 7 روز تهران کفایت می کرد اما به سرعت خبر معامله ارباب کیخسرو با شاه بین مردم منتشر شد و آن ها نیز به شاه قاجار لقب احمد علاف و احمد خباز دادند. عده دیگری از ملاکان صاحب گندم ،از روحانیون تهران بودند که آنها نیز حاضر به فروش گندم خود به ارباب کیخسرو نبودند. به خاطر همین شرایط و عدم امکان واردات قحطی کماکان ادامه داشت و باعث مرگ عده زیادی از مردم ایران شد. کار به جایی رسیده بود که بسیاری حتی پارچه لازم برای کفن کردن جنازه های اطرافیان خود را نیز نداشتند.

کیخسرو شاهرخ معروف به ارباب کیخسرو. او یکی از خوشنام ترین چهره های تاریخ معاصر ایران است که بانی بسیاری از خدمات مفید نظیر ساخت کتابخانه مجلس و بنیان گذار شبکه تلفن سراسری بود
کیخسرو شاهرخ معروف به ارباب کیخسرو. او یکی از خوشنام ترین چهره های تاریخ معاصر ایران است که بانی بسیاری از خدمات مفید نظیر ساخت کتابخانه مجلس و بنیان گذار شبکه تلفن سراسری بود

سقوط دولت عین الدوله

در 28 آبان ماه 1296 عین الدوله استعفا داد و احمد شاه در 7 دی ماه مستوفی الممالک را به عنوان نخست وزیر جدید انتخاب کرد. در آن شرایط اوضاع استان های مرزی مثل مناطق شمالی و حتی خراسان به دلیل نزدیکی به روسیه کاملا بحرانی بود. عده زیادی از روس های سفید(طرفداران تزار) به ایران گریخته بودند و بلشویکها به دنبال تعقیب آنها بودند. به همین خاطر مستوفی در یکی از اولین تصمیمات خود احمد قوام السلطنه را به عنوان حاکم خراسان با اختیارات تام انتخاب کرد. مستوفی از قوام خواست هر اقدامی که صلاح می داند برای سروسامان دادن به اوضاع خراسان انجام دهد و هزار قبضه اسلحه نیز در اختیار نیروهای نظامی خراسان گذاشت. در نهایت قوام نیز در فرودین ماه 1297 با 200 قزاق و 100 ژاندارم راهی مشهد شد. حضور قوام در مشهد باعث درگیری او با کلنل محمد تقی خان پسیان و ماجراهای بعدی شد.

ادامه یاغی گری روسها

در همان حال ارتش روسیه با وجود  آغاز عقب نشینی همچنان به غارت خود ادامه می داد. در دی 1296 دموکراتهای تبریز مجبور شدند یک نیروی 500 نفره را برای مقابله با یاغی گری روسها  و جلوها از منطقه شرف خانه تا چهرقان مستقر کنند در شرف خانه انبار آذوقه ارتش روسیه که حاوی 2000 خروار گندم و جو و مقدار زیادی کنسرو بود به دست دموکراتها افتاد که همه را برای تبریز و مناطق قحطی زده فرستادند.همچنین روسها در حال عقب نشینی مقدار زیادی از سلاح های خود را به نیروهای اسقف مارشیمون فروختند.ارتش روسیه در آخرین روزهای حضور خود در ایران همدان ،سنندج و آذربایجان را نیز غارت کرد.

ادامه دارد

نویسنده :زهرا صادقیان

منابع

ایران در جنگ بزرگ ،مورخ الدوله سپهر

ایران و جنگ جهانی اول،تورج اتابکی

تاریخ ایران، سرپرسی سایکس

تاریخ 18 ساله آذربایجان،احمد کسروی

شرح زندگانی من،عبدالله مستوفی

تاریخ اجتماعی سیاسی ایران در دوره معاصر ، سعید نفیسی

میرزا احمدخان قوام السلطنه، باقر عاقلی

نوشته های مشابه

دکمه بازگشت به بالا
بستن
بستن