آشنایی با پلتفرم زرهی چرخ دار توسن

آشنایی با پلتفرم زرهی چرخ دار توسن

نویسنده : سینا نوریخانی

در این مطلب به بررسی پلتفرم زرهی چرخ دار توسن خواهیم پرداخت که البته این بررسی در قالب بیان مسائل مشخص و قطعی در کنار طرح سوالاتی با پاسخ نامشخص خواهد بود که تنها با روشنگری از سوی سازند به جواب منتهی خواهد شد (که البته این روشنگری ها در اکثر مواقع رخ نمیدهد). آنچه که امروزه تحت نام توسن توسط وزارت دفاع بازاریابی شده در حقیقت با نام نفربر 8×8 از مدت ها قبل مطرح بوده است. در مهرماه سال 1394 در جریان تحویلدهی شماری از محصولات دفاعی به نزاجا، دو زره پوش ناشناخته در یکی از عکس ها رویت شدند که یکی از آن ها به نفربر  4×4 و دیگری به نفربر 8×8 نامگذاری شده بودند.

بعدها نفربر 4×4 با نام طلائیه شناخته شد اما نفربر 8×8 تا مدت ها بدون نام گذاری مشخص در چندین نوبت رویت شد که از جمله آن در جریان رژه شهریور سال 1397 در شاهرود بود که یک دستگاه نفربر 8×8 تحت کاربری خدمه سپاه پاسداران در معرض دید عموم قرار گرفت. بعد ها در جریان نمایشگاه در باغ موزه دفاع مقدس تهران در مهرماه سال 1399، نفربر 8×8 جدید در مدل رزمی پیاده نظام یا IFV مجددا رویت شد تا در نهایت پس از چندی در کاتالوگ های منتشر شده از سوی وزارت دفاع نام توسن (به معنی اسب سرکش و رام نشدنی) بر آن اطلاق گردید.

پیش از اینکه به سراغ بررسی ویژگی های این پلتفرم زرهی برویم در ابتدا باید به ماهیت آن اشاره ای داشته باشیم. توسن در حقیقت نمونه ای تغییر یافته از نفربر زرهی چرخ دار BTR-60PB ساخت شوروی است که براساس الگوبرداری از نفربر BTR-90 روسی به روزرسانی شده است. با این مقدمه به سراغ معرفی نفربر BTR-60 و تاریخچه ای از ورود و به کارگیری آن

نفربر بی تی آر 60 از نیروهای مسلح شاهنشاهی تا نیروهای مسلح جمهوری اسلامی

خرید این نفربر از شوروی در سال 1966 (حدود 1345) صورت گرفت یعنی بیش از نیم قرن پیش. در آن دوران ایران در ابتدا به دنبال خرید نفربر BTR-60P است اما در نهایت نمونه جدیدتر PB خریداری و تحویل میشود. خرید این نفربر توسط ایران همزمان است با به کارگیری عملیاتی آن در یگان های مکانیزه و زرهی شوروی (در سال 1966).

در طول دهه شصت و هفتاد، نفربر زرهی BTR-60PB یک نفربر زرهی یا APC چرخ دار به روز محسوب میشد که با برخورداری از قابلیت شناوری، امکان به کارگیری در عملیات آبخاکی را داشت. طراحی بی تی آر 60 در شوروی در دهه 50 میلادی صورت گرفت یعنی الزامات طراحی و فناوری ساخت این نفربر برای حدود 6 دهه پیش است. هدف از خرید این نفربر، جایگزینی آن با نفربر های آبخاکی شنی دار BTR-50PK بود که نیروی زمینی در آن زمان برنامه کنار گذاشتن آن ها را در دست بررسی و اجرا داشت.

در نهایت 250 دستگاه از این نفربر از شوروی خریداری گردید که توسط نیروی زمینی در مناطق مختلف ایران مورد آزمایش قرار گرفت. حاصل این آزمایشات، رد شدن نفربر توسط هیئت کارشناسی ارتش بود. دو نقطه ضعف مهم برای این نفربر در آن زمان مطرح گردید که مورد نخست حفاظت زرهی ضعیف و مورد دیگر توانایی محدود در پیمایش زمین های رملی جنوب کشور بود. در نقطه مقابل نیروی زمینی، خرید تعداد بیشتری نفربر زرهی M-113 را درخواست کرد.

با رد شدن BTR-60PB توسط نیروی زمینی و با بررسی های ستاد بزرگ ارتشتاران در کنار درخواست های متعدد از سوری ژاندارمی مبنی بر نیاز به خودروی زرهی، تعدادی از این نفربرها به گردان های امداد ژاندارمری در تمام نقاط کشور تحویل داده شد. علاوه بر این طرح تامین تهران که در اوایل دهه50 شمسی توسط ارتشبد جم تدوین شده بود جهت حفاظت از تهران در برابر حملات چریکی و جنگ شهری، خودروی چرخدار زرهی با سلاحی مناسب نیاز داشت. بدین منظور بلافاصله باقیمانده این نفربرها برای تامین این نیاز به گردان های پیاده زرهی گاردشاهنشاهی تحویل داده شدند (گارد شاهنشاهی واحدی مستقل از نیروی زمینی بود).

در جریان انقلاب به دلیل حضور گسترده بی تی آر 60 در خیابان ها، تعدادی از این زره پوش ها به دلایل مختلف از بین رفته یا آسیب دیدند. در سال 58 با ادغام گارد شاهنشای با لشکر گارد و تشکیل لشکر21 پیاده، تمامی ادوات گارد نیز به سازمان نیروی زمینی اضافه شد اما به دلیل عدم وجود خدمه به اندازه کافی و عدم نیاز به این خودروی زرهی در نیروی زمینی تعداد تقریبی 100 دستگاه از آن ها جهت انبار به دپو های نیروی زمینی منتقل شدند.

در سال 59 و با شروع درگیری های مرزی شدید مابین ایران و عراق، تعدادی از این نفربرها توسط ژاندارمری در درگیری مورد استفاده قرار گرفتند که با آتش مستقیم نیروهای عراقی منهدم شده یا در سطوح مختلف آسیب دیدند، همین مسئله موجب شد تا در نهایت ژاندارمری در درگیری با عراق از این زره پوش ها با احتیاط بیشتری استفاده کند. در نهایت در 31 شهریور سال 1359 عراق با حمله سراسری به ایران، جنگ خانمان سوزی را به کشور تحمیل کرد. یکی از نیروهای موثر در جنگ که روز به روز بر حضور یگان های آن در جنگ افزوده میشد، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود.

با گسترش سازمان رزم سپاه و تشکیل نیروی زرهی، مسئله واگذاری تعدادی از نفربرهای بی تی آر 60 به سپاه مطرح شد و تعدادی از این نفربرها در اختیار یگان های سپاه قرار گرفت اما دیری نپایید که سپاه نیز به دلیل عدم کارایی لازم، عمده نفربرهای تحویلی را به نیروی زمینی ارتش بازپس داد. سپاه به خوبی دریافته بود که این نفربرها از قابلیت های لازم برای به کارگیری در جریان یک نبرد کلاسیک تمام عیار در زمین های جنوب کشور برخوردار نیستند و امکان استفاده موثر از آن ها در چهارچوبی به غیر از نبرد کلاسیک نیز عملا وجود ندارد.

از اواسط دهه 60 شمسی و سال های پایانی جنگ، روند کاهش به کارگیری این نفربر تشدید شد و تقریبا عمده آن ها به جای به کارگیری در میادین نبرد به انبارها فرستاده شدند. از سال 64-65 تقریبا نیروی نظامی که نسبت به استفاده از این نفربرها احساس نیاز کند، وجود نداشت.

در دهه هفتاد شمسی نفربر بی تی آر 60 مجددا مورد توجه قرار میگیرد، مسئله ای که میتوان در قالب دو نکته به آن پرداخت. نکته نخست به پیش از انقلاب اسلامی باز میگردد. پیش از انقلاب با خرید تانک های چیفتین مارک 5 و ام60آ1، تانک های ام47 در یگان های زرهی کنار گذاشته شدند اما با ارائه طرحی ابتکاری، این تانک ها به جای استفاده به عنوان تانک اصلی میدان نبرد، در قالب یک سکوی آتش متحرک جهت پشتیبانی نیروهای پیاده مورد استفاده قرار گرفتند و به دنبال آن بلافاصله در لشکرهای پیاده، یک گردان زرهی متشکل از تانک های ام 47 ام تشکیل شد.

در طول جنگ هشت ساله تحمیلی تعداد قابل توجهی از تانک های ام 47 ام به دلایل مختلف از دست رفت و جایگزینی هم برای آن ها فراهم نشد، نتیجتا پس از جنگ، اکثریت تانک های باقی مانده در یگان های خاصی متمرکز گردید و برخی واحد های پیاده از در اختیار داشت این تانک ها به عنوان سکوی آتش متحرک زرهی محروم شدند که مسئله قابل توجهی در پشتیبانی آتش و تقویت یگان پیاده محسوب میشد.

نکته دوم اما به اوایل دهه هفتاد شمسی و ادغام ژاندارمی، کمیته های انقلاب و شهربانی در قالب یکپارچه و تحت عنوان نیروی انتظامی باز میگردد. نیروی تازه تاسیس انتظامی در یکی از اولین حرکات مهم خود، شماری از دارایی ها را به فروش گذاشت که از جمله آن نفربر های بی تی آر 60 بودند. نیروی زمینی ارتش بلافاصله این نفربرها را خریداری کرده و در سال های بعد از طریق نصب سیستم ارتباط رادیویی جدید و جایگزینی پیشرانه های دیزلی به جای بنزینی (پیشرانه دیزلی مورد استفاده در تراکتور) این نفربرها را مورد به روزرسانی قرار داد.

در نهایت نفربر های بی تی آر 60 به عنوان جایگزین تانک های ام 47 برای تقویت یگان های پیاده نیروی زمینی مورد استفاده قرار گرفتند و شماری از این نفربرها نیز با نفربرهای ام 113 از دست رفته در طول جنگ جایگزین شدند. البته این نکته را باید در نظر داشت که بی تی آر 60 به عنوان یک نفربر زرهی چرخ دار هیچگاه از قابلیبت پشتیبانی آتش و حفاظت در حد تانکی همچون ام 47 برخوردار نبود و جایگزینی یک تانک با یک نفربر در پشتیبانی از یک واحد پیاده، حرکتی رو به عقب و یک جایگزینی نامناسب محسوب میشود. در طول دهه هفتاد مسئله بازسازی و افزایش سطح به کارگیری نفربر های بی تی آر 60 دنبال شده و برخی از نفربرهای زمینگیر و نیازمند تعمیر نیز به چرخه عملیاتی بازگردانده شدند.

روند استفاده از این نفربر ادامه میابد تا به دهه 90 شمسی میرسید. در دهه 90 شمسی دو رویداد مهم پیرامون این نفربر به وقوع میپیوندد. رویداد نخست ارائه نمونه های ارتقا یافته و طرح های آزمایشی مختلف براساس نفربر بی تی آر 60 است و مورد دوم پر رنگ شدن نقش غیر نظامی و به صورت ویژه نقش امداد و نجات این نفربرها در کشور است که در جریان وقوع سیل در مناطق مختلف کشور به ویژه استان گلستان و استفاده از نفربرها برای عملیات تخلیه و امداد رسانی رخ میدهد.

در فروردین ماه سال 1394 یکی از طرح های پر حاشیه براساس این نفربر رونمایی میشود که یک خودروی پشتیبان آتش از ترکیب توپ 90 میلیمتری تانک ام 47 با شاسی نفربر بی تی آر 60 است. در یک نام گذاری بی معنی و بی مسما، این زره پوش با نام تانک چرخدار اقارب ارائه میشود. در سال های بعد تلاش های جهاد خودکفایی نیروی زمینی ارتش برای احیای بی تی آر 60 در قالب پروژه های موسوم به حیدر ادامه میابد و چند نمونه آزمایشی از جمله نمونه رزمی مجهز به برجک بی ام پی 1 و نمونه مین ریز رونمایی میشوند.

مسئله ارتقای بی تی آر 60 محدود به ارتش باقی نمانده و حتی در صنایعی همچون صنایع شهید زین الدین سپاه نیز دنبال میشود. در نهایت اکثر طرح های ارائه شده در حد نمونه های آزمایشی و غیر عملیاتی باقی میمانند و معدود مواردی همچون نصب توپ 23 میلیمتری بر روی بی تی آر 60 در حد چند دستگاه ساخته میشود. طرح توسن نیز یکی از طرح های ارائه شده برای احیای بی تی آر 60 در دهه 90 شمسی است.

در نهایت با وجود طرح های متعدد، در حال حاضر بخش عمده نفربر های بی تی آر 60 ارتش فاقد به روزرسانی بوده، تعداد قابل توجهی از این نفربرها داری سطوح مختلف فرسودگی و مشکلات فنی متعدد و مابقی در حالت ذخیره قرار دارند. مواردی که ذخیره شده اند در حقیقت شامل نفربرهایی است که عمدتا به دلیل نقص های فنی مختلف امکان کاربری موثر ندارند یا به صورت ناقص و ناتمام بازسازی شده اند.

توسن

آنچه که به عنوان نفربر چرخ دار 8×8 توسن و نمونه رزمی پیاده نظام (IFV) آن ارائه شده در دو قالب قابل بررسی و تحلیل است. قالب نخست بیان مشخصات کلی و بررسی مختصر کاتالوگی است، اما قالب دوم تجزیه و تحلیل فنی و عمقی کار با بیان ضعف ها و نقاط قوت است. بررسی از طریق آنچه که وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح ارائه کرده انجام میشود که مبنای رسمی دارد.

مشخصات کلی نفربر توسن در مدل رزمی پیاده نظام براساس کاتالوگ وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح

بخش نخست : تغییرات اعمال شده بر روی بدنه

بخش عمده ای از فرآیند هایی که به تغییر نفربر بی تی آر 60 و تبدیل آن به توسن به اجرا گذاشته شده شامل اعمال تغییرات بر روی بدنه و بازسازی آن است. این تغییرات را میتوان به چهار سطح عمده از بدنه تقسیم بندی کرد که عبارتند از : بخش جلویی، بخش جانبی، بخش زیرین یا کف شاسی و در نهایت بخش جلویی شاسی. مهمترین تغییرات البته در دو بخش جلویی و عقبی شاسی اعمال شده که تغییر قابل توجه ظاهری و البته تغییر در برخی قابلیت های زره پوش را باعث شده که در ادامه مطلب به این تغییرات خواهیم پرداخت. چنانچه ما عکس های مقایسه ای از دو نفربر را در اختیار نداشته باشیم، به صرف ابعاد درج شده در کاتالوگ و مقایسه با ابعاد نفربر بی تی آر 60 میتوان به این مسئله پی برد که بخش هایی از بدنه تغییر یافته و طراحی بدنه در بخش هایی متفاوت است که این مسئله منجر به تفاوت در ابعاد دو نفربر شده است.

توسن به نسبت بی تی آر 60 در حدود 8 سانتی متر در طول، 37 سانتی متر در عرض و 59 سانتی متر در ارتفاع بزرگتر است. تفاوت در ارتفاع که مشخصا به جهت نصب برجک بی ام پی 2 و تفاوت 59 سانتی متری ارتقاع آن به نسبت ارتفاع برجک بی تی آر 60 است اما تفاوت در عرض و طول به دلیل اصلاح طراحی بدنه است. بی تی آر 60 در بخش جلویی بدنه به دو قسمت تقسیم بندی میشود که شامل قسمت بالایی و قسمت پایینی است که مجموعا از هشت صفحه تشکیل شده است.

در زره پوش توسن در مقایسه با بی تی آر 60 در بخش جلویی شاسی تعداد صفحات سازنده در کنار زاویه، طرح و ابعاد صفحات تغییر یافته. قسمت فوقانی بخش جلویی شاسی یا upper glacis به جای چهار صفحه، از سه صفحه تشکیل شده و در بخش زیرین یا lower glacis نیز تغییر به صورت کلی اعمال شده است. در بی تی آر 60 بخش فوقانی قسمت جلویی شاسی دارای دو پنجره یا درگاه نظارتی در کنار دو مجموعه 5 عددی پریسکوپ است که دید مستقیم و غیر مستقیم خدمه به جلو و طرفین را فراهم میکنند.

با حذف پنجره ها و تصحیح زاویه صفحه سازنده قسمت فوقانی بخش جلویی شاسی، حفاظت این بخش از نفربر در توسن بهبود یافته و به جای 10 پریسکوپ مجموعا 7 پریسکوپ تعبیه شده که چهار عدد از آن ها به راننده تعلق دارد. در اینجا با بهره گیری بیشتر از اصل زره شیب دار یا زاویه دار (اصطلاحا Sloped Armour) با افزایش زاویه صفحه بدنه نسبت به افزایش مقطع زره و بهبود سطح حفاظت قابل تامین توسط آن اقدام شده است.

دو جزئی که با تغییر بخش جلویی نفربر در زره پوش توسن دستخوش تغییر شده اند شامل چراغ ها و درگاه وینچ است. درگاه وینچ در نفربر بی تی آر 60 متمایل به سمت راست بخش جلویی نصب شده اما در نفربر توسن، درگاه وینچ کاملا به وسط منتقل شده است، وینچ نیز همچنان در هر دو نفربر در قسمت جلویی شاسی قرار گرفته است (در جلوی جایگاه راننده و فرمانده نفربر)

پیش از اینکه به سراغ تغییرات بخش عقبی شاسی برویم باید مقدمه ای در این خصوص عنوان شود که مرتبط با مجموعه تولید و انتقال قدرت نفربر است. نفربر بی تی آر 60 به صورت پایه ای دارای دو پیشرانه بنزینی با دو جعبه دنده است که موتور سمت راست به محور اول و سوم و موتور سمت چپ به محور دوم و چهارم نیرو میدهند. استفاده از مجموعه تولید و انتقال قدرت دوگانه که دو پیشرانه مجزا دارد این امکان را میدهد که در زمان حرکت در مسیر های مسطح و فاقد ناهمواری و عوارض زمینی، نفربر تنها از یکی از موتور ها استفاده کرده و با خاموش کردن موتور دوم در مصرف سوخت صرفه جویی شود که حاصل آن افزایش برد جاده ای نفربر خواهد بود.

مزیت دیگر در این است که چنانچه یکی از موتورها دچار نقص فنی شود یا مورد هدف قرار گیرد (به هر دلیل یکی از موتور ها از دست برود) نفربر از طریق موتور دوم همچنان امکان حرکت خود را حفظ خواهد کرد. امروزه البته با ارائه موتور های دیزل کم مصرف، مزیت خاموش کردن یکی از موتورهای بنزینی نفربر برای کاهش مصرف سوخت از بین رفته است و عملا توجیهی ندارد. استفاده از دو موتور مجزا البته معایب خود را هم دارد از جمله پیچیدگی بیش از حد مجموعه انتقال قدرت و معایبی که همراه با این پیچیدگی به وجود می آید (در حوزه تعمیر و نگهداری).

برای جایگزینی یک موتور دیزلی به جای دو موتور بنزینی نیازمند اعمال تغییرات در محفظه پیشرانه هستیم که از دو جهت اعمال میشود یکی تغییرات داخلی و دیگری تغییر در طراحی بیرونی و کلی بخش عقبی نفربر. در اینجا دو گزینه مطرح است که گزینه اول نصب پیشرانه جدید و تغییر بخشی عقبی بدون حذف پیشران آبی است و گزینه دوم نصب موتور جدید با حذف پیشران آبی. در اینجا گزینه حذف پیشرانه آبی برای ایجاد فضای بیشتر برای موتور جدید و کاستن از پیچیدگی های موجود جهت سیستم انتقال قدرت به رانشگر آبی است که باید از موتور نیرو بگیرد.

در دو طرحی که به جای دو پیشرانه از یک پیشرانه واحد استفاده شده که شامل طرح اقارب و توسن است، پیشرانه آبی حذف و طراحی بخش عقبی شاسی نفربر بی تی آر به طور کامل تغییر یافته است. با حذف پیشرانه آبی و مسدود شدن درگاه ورودی و خروجی آب آن، دیگر نیازی به تطبیق پیشرانه جدید جهت انتقال نیرو به رانشگر آبی وجود ندارد و پیچیدگی مجموعه انتقال قدرت در این قسمت از نفربر عملا از بین میرود اما در نقطه مقابل یک عیب بزرگ ایجاد میشود که از بین رفتن قابلیت آبخاکی نفربر و تبدیل آن به یک نفربر زمین رو است. در نفربر توسن نیز از بی تی آر 60 دوزیست به نفربری فاقد قابلیت شناوری میرسیم که یکی از دلایل حذف این قابلیت نصب موتور جدید و تغییر کلی طراحی بخش عقبی است (سایر دلایل در ادامه مطلب عنوان میشود)

نمایی از بخش عقبی شاسی زره پوش اقارب و تغییراتی که به نسبت طرح اصلی بی تی آر 60 دارد

در بخش عقبی شاسی نفربر توسن در مقایسه با نفربر بی تی آر 60 تغییرات متعددی ایجاد شده از جمله حذف درگاه خروجی آب پیشران آبی، تغییر در طراحی و ارتفاع قرارگیری خروجی هوای سیستم خنک کننده موتور، محل قرارگیری و طراحی اگزوز و منبع اگزوز و …….. که در عکس مقایسه ای فوق به خوبی قابل رویت هستند. در اینجا سوالی مطرح میشود این است که آیا امکان حفظ پیشران آبی در ضمن تغییر در بخش عقبی و نصب موتور جدید وجود نداشت یا ندارد؟ مشخصا پاسخ مثبت است و چنین امکانی وجود دارد. به عنوان نمونه طرح ارتقای نفربر بی تی آر 60/70 که از سوی صنایع اسرائیلی SAYMAR Ltd ارائه شده است.

با حفظ پیشران آبی در ضمن

یکی دیگر از بخش های تغییر یافته بدنه توسن که البته چندان به چشم نمی آید، بخش زیرین شاسی و تغییرات ایجاد شده در صفحه سازنده این بخش است. در کف شاسی زره پوش ها معمولا اجزای مختلفی وجود دارد که بخش مهمی از آن ها دریچه ها یا درب های دسترسی هستند. در تغییر یا تقویت بخش زیرین شاسی، محل قرار گیری و سطح پوشش دریچه ها و درب های دسترسی و ایضا دیگر اجزای موجود در کف شاسی دچار تغییراتی میشود که نمود ظاهری دارند و به وضوح مشخص هستند.

بخش زیرین شاسی نفربر توسن

در نفربر توسن در قسمت زیرین شاسی مهمترین تغییر اعمال شده در تعویض صفحات یا افزودن یک صفحه جدید بر روی کف اصلی شاسی است که با حذف ورودی آب سیستم پیشران آبی نفربر همراه بوده. البته ذکر این نکته نیز خالی از لطف نیست که در بخش زیرین نفربر براساس شواهد موجود، از اعمال طرح های حفاظتی در حوزه افزایش مقاومت انفجاری خبری نیست. در نفربرهای زرهی امروزی معمولا از کف V شکل برای افزایش مقاومت انفجاری استفاده میشود و حتی در برخی طرح های پیچیده تر از طرح V دوگانه بهره میبرند (همچون نمونه های جدید نفربر زرهی استرایکر).

راه حل دیگری که برای تقویت بخش کف شاسی در نفربری همچون بی تی آر 60 قابل اجرا است نصب کفی ضد انفجار به صورت داخلی از نوع دو یا چند لایه با طراحی مختلف است. در نمونه ای از طرحی این نوع از سطوح مقاوم به انفجار، از ساختار خرپایی میراگر اثر انفجاری استفاده میشود که شامل مجموعه ای از خرپاها در میان دو صفحه زرهی مقاوم است. به طور کلی یکی از ضعف های عمده نفربرهای سری بی تی آر و به ویژه مدل منسوخ بی تی آر 60، حفاظت انفجاری آن است. اینکه صفحه کف شاسی در نفربر توسن تغییر یافته مشخص است اما سوالی که در این میان وجود دارد این است که آیا تقویت کف شاسی در برابر انفجار حداقل به صورت داخلی انجام شده است یا خیر؟ این سوالی است که سازنده باید پاسخ بدهد.

البته تقویت شاسی نفربر در برابر تهدیدات انفجاری چندان ساده نیست چرا که این نفربر در بخش هایی از شاسی از جمله نقاط قرارگیری مجموعه تعلیق که تحت عنوان مقر تعلیق شناخته میشوند، طراحی پیچیده و آسیب پذیری دارد. در این بخش های مورد اشاره، از صفحات متعددی استفاده شده که مقر تعلیق را فاقد یکپارچگی ساختاری میکند و نقاط جوش این صفحات را به بخش های آسیب پذیر در برابر انفجار تبدیل میسازد.

تقویت بخش مقرهای تعلیق در مقابل انفجار حقیقتا کار دشواری است چرا که امکان نصب یک صفحه یکپارچه و مقاوم بر روی آن وجود ندارد و تنها میتوان صفحات تقویت کننده جداگانه ای در بخش های مختلف آن نصب کرد (با پیچ یا جوش). جوشکاری های این بخش یکی از نقاط ضعف مهم در برابر تهدیدات انفجاری است (به طور کلی نقاط اتصال صفحات زرهی از بخش های آسیب پذیر در انفجار هستند چه این اتصال با پیچ صورت بگیرد چه با جوش)

از تغییرات اعمال شده در نفربر توسن به نسبت بی تی آر 60، تعبیه دو درب جانبی است که با اعمال تغییر در طرح بخش میانی شاسی در طرفین آن صورت گرفته است. پیش از آنکه به این بخش در نفربر توسن بپردازیم مجددا باید مقدمه یا پیش گفتاری برای آن ارائه کنیم تا مسئله بهتر درک شود. یکی از بزرگترین ضعف های نفربر بی تی آر 60 در نبود درب در بدنه است. ورود و خروج از این نفربر تنها از طریق چندین دریچه صورت میگیرد که در زمان تخلیه خدمه مجروح یا وارد کردن نفرات مجروح به نفربر این مسئله بسیار دردسر ساز است.

برای رفع این مشکل در نفربر بی  تی آر 70 از یک نیم درب یا دریچه بزرگ در کناره های بدنه استفاده شد که البته باز هم برای ورود و خروج آسان به نفربر کفایت نمیکرد. در نهایت در طرح بی تی آر 80 یک درب دو بخشی در دو طرف شاسی تعبیه شد که قسمت فوقانی آن به صورت افقی و قسمت پایینی آن در جهت عمودی (رو به پایین) باز میشد. در نفربر بی تی آر 90 نیز از درب دو قسمتی استفاده شده که به سمت بالا و پایین باز میشوند. درب جانبی در نفربر بی تی آر 90 از جهتی مشابه درب های Gull-wing مورد استفاده در خودروهای اسپرت است.

نحوه خروج از نفربر بی تی آر 60 از طریق دریچه جانبی، مشابه چنین دریچه ای در سقف نفربر نیز وجود دارد

هر چند اضافه شدن درب جانبی بهتر از ورود و خروج از طریق یک دریچه کوچک است اما در نهایت تکیه صرف و تنها به درب جانبی نیز امروزه گزینه ای منسوخ و پر ریسک محسوب میشود از این جهت که در ورود و خروج از کناره نفربر، هم از رو به رو هم از جوانب نفرات را در معرض دید و تیر دشمن قرار میدهد. بهترین گزینه در حال حاضر استفاده از رمپ و درب عقبی است که خدمه در زمان ورود و خروج در پناه نفربر قرار میگیرند. در ارتقای اوکراینی نفربر بی تی آر 60 چنین طرحی به اجرا در آمده که البته لازمه آن تغییر نقطه قرارگیری موتور از بخش عقبی به بخش جلویی است. در نفربر بی تی آر 60 و به طور کلی نفربرهای مشابه که موتور آن ها در بخش عقبی قرار گرفته امکان نصب سطح شیب دار بزرگ (رمپ) برای ورود و خروج وجود ندارد.

درب جانبی دو قسمتی نفربر بی تی آر 90

در نفربر توسن مشابه بی تی آر 90 یک درب جانبی دو قسمتی تعبیه شده که در خلاف جهت یکدیگر باز میشوند (یک قسمت به سمت بالا و دیگری به سمت پایین). تعبیه این درب در توسن هر چند به مراتب بهتر از گزینه ورود و خروج از نفربر به روش بی تی آر 60 است اما در نهایت باز هم نفرات را در زمان ورود به نفربر یا خروج از آن به صورت قابل ملاحظه ای در دید و تیر دشمن قرار میدهد.

در اینجا منظور این است که هر چند درب جانبی حرکتی رو به جلو محسوب میشود اما در نهایت گزینه به روزی نیست و همچنان از الزامات روز در طراحی نفربرها فاصله دارد. در طرح شرکت اوکراینی Practika که یک ارتقای سنگین بر روی بی تی آر 60 است، موتور به سبک نفربرهای غربی به جلو منتقل شده نتیجتا فضای عقبی قابل توجهی برای نفربر فراهم شده که امکان نصب کردن رمپ را فراهم آورده. تغییر موقعیت قرارگیری موتور از عقب شاسی به جلوی آن نیازمند انجام محاسبات بسیاری است که یکی از مهمترین آن ها محاسبه تاثیر وزن منتقل شده به جلوی نفربر و تغییر در مرکز ثقل آن است.

تغییر در طراحی لبه گلگیر و حجیم تر شدن آن (که موجب افزایش عرض نفربر شده) در کنار اضافه شدن پرده محافظ جانبی شاسی از دیگر تغییرات اعمال شده در نفربر توسن است. پرده جانبی شاسی در این نفربر به نظر مشابه نمونه های مورد استفاده در تانک های روسی است که از جنس ورق لاستیکی ولکانیزه هستند. مزیت این لایه در فعال سازی زودهنگام سر جنگی راکت ها و موشک های ضد تانک است که موجب کاهش نفوذ آن ها در زره تانک میشود. البته در خصوص نفربر توسن تاثیر چندانی ندارد چرا که ضخامت و استحکام زره در حدی نیست که حتی بتواند نفوذ سر جنگی فعال شده با فاصله از بدنه را متوقف کند. در بخش حفاظت در برابر مهمات انرژی جنبشی (انواع مرمی ضد زره) نیز این لایه لاستیکی تقریبا بر روی نفوذ مهمات امروزی اثر خاصی ندارد.

مقایسه لبه گلگیر در دو نفربر توسن و بی تی آر 60 در کنار مسئله

اضافه شدن پرده محافظ جانبی شاسی

در بخش جانبی شاسی نفربر توسن مسئله ای که در نگاه نخست به چشم می آید، حذف اجزایی همچون میله های دستگیره و جای پا، تیرهای تقویت کننده جانبی شاسی در زیر گلگیرها، درگاه های آتش (جهت شلیک از داخل نفربر با استفاده از تسلیحات انفرادی توسط سرنشینان)، نقاط اتصال تجهیزات جانبی (تجهیزات جانبی همچون بیل، اره و دیگر ابزارآلات کاربردی در کنار مخازن آب و سوخت و کابل بکسل)، دریچه های خروج و ……..

حذف یکسری از بخش ها در کاربری نفربر اثر گذار است که از جمله آن، نقاط اتصال و نگهدارنده لوازم جانبی است که برای برخی چندان مهم به نظر نمیرسد اما در عمل بسیار کاربردی است. نفربر از فضای داخلی کافی و امکان چینش مناسب برای حمل شماری از تجهیزات برخوردار نیست نتیجتا باید به حمل خارجی اکتفا نمود. برای حمل خارجی تجهیزات نیز نیازمند انواع اتصالات و پایه های نگهدارنده هستیم. به عنوان مثال حمل مقادیر اضافه سوخت و آب در نفربر ضرورت دارد ولی وقتی نقطه اتصال لازم از نفربر حذف شده باشد نتیجتا چنین امکانی از بین میرود (البته این موارد را به سادگی میتوان به بدنه اضافه کرد)

بخش دوم : پیشرانه، مجموعه انتقال قدرت و تحرک

در کاتالوگ منتشر شده از سوی وزارت دفاع، مسئله مدل و توان پیشرانه توسن مطرح نشده و قطعه گم شده پازل محسوب میشود، اما دو گزینه مهم شامل وزن و نسبت قدرت موتور به وزن نفربر عنوان شده اند که براساس آن ها میتوان به توان پیشرانه پی برد. توسن 18 تن وزن دارد و نسبت قدرت موتور به وزن آن 23.9 اسب بخار بر تن میباشد. نتیجتا توان پیشرانه این نفربر چیزی در حدود 430 اسب بخار خواهد بود.

همانطور که گفته شد مدل پیشرانه عنوان نشده و تنها سرنخ موجود در این بخش توان موتور است. در حال حاضر پیشرانه های دیزلی با توان 430 اسب بخار در مدل های متعددی در کشور موجود یا قابل تهیه است. به عنوان مثال، نمونه 430 اسب بخاری موتور OM457 بنز که گویا در ایران نیز توسط شرکت ایدم به تولید رسیده است. گزینه دیگر موتور مدل ISGe4-430 از برند فوتون کامینز ساخت کشور چین مورد استفاده در خودروهای سنگین تجاری است.

 در جایگزینی یک پیشرانه دیزلی به جای دو پیشرانه بنزینی در نفربر بی تی آر 60 موارد تغییر بسیاری وجود دارد. به عنوان مثال دو جعبه دنده حذف و یک جعبه دنده مناسب میبایست انتخاب شود و در کنار آن جعبه های انتقال قدرت یا همان Transfer case میبایست با نمونه جدید جایگزین شوند که ممکن است شامل نمونه ای با طراحی و ساخت اختصاصی برای نفربر باشد (در صورت عدم وجود نمونه مناسب در بازار). مسئله بعدی افزایش توان خروجی موتور است که اجزای انتقال قدرت نظیر میل کاردان را تحت تاثیر قرار میدهد. در نفربر بی تی آر 60 دو پیشرانه 90 اسب بخاری بنزینی (GAZ-40) نصب شده که مجموعا 180 اسب بخار قدرت دارند.

از 180 اسب بخار در بی تی آر 60 به 430 اسب بخار در توسن به معنی افزایش توان به میزان 2.3 برابر است. نخستین قسمتی که تحت تاثیر توان خروجی موتور قرار میگیرد، جعبه دنده است که قطعا همراه با تعویض موتور، تغییر میکند. اما سوالی که در این میان مطرح میشود آن است که آیا اجزای دیگر مجموعه انتقال قدرت همچون میل کاردان ها نیز تغییر کرده اند؟ در بی تی آر 60 مجموعه انتقال نیرو، طراحی پیچیده ای دارد و از میل کاردان های متعدد برای انتقال نیرو در طول شاسی استفاده شده که ظرفیت تحمل گشتاور و نیروی مشخصی را دارند.

ممکن است در ابتدای کار، میل کاردان افزایش گشتاور را تحمل کند اما در استفاده طولانی مدت موجب شکسته شدن آن میشود، مسئله ای که روس ها نیز در ارتقای طرح از بی تی آر 60 و 70 دو موتوره به بی تی آر 80 و 90 تک موتوره با آن رو به رو شدند. اجزای مجموعه انتقال قدرت بی تی آر 60 برای استفاده در کنار پیشرانه ای با توان 80 اسب بخار مناسب هستند (با توجه به اینکه هر موتور مجموعه انتقال قدرت مستقل خود را دارد). اینکه میل کاردان ها در نفربر توسن تعویض شده اند یا خیر از جمله مواردی است که صرفا با اعلام سازنده به تایید میرسد (هر چند احتمال عدم تعویض آن ها به منظور کاهش هزینه کم نیست).

نسبت قدرت موتور به وزن، مبنا و اساس سنجش سطح تحرک در ادوات زرهی است و هر چه خروجی این نسبت عدد بزرگتری باشد، زره پوش از تحرک بالاتری برخوردار خواهد بود. نسبت قدرت موتور به وزن نمونه رزمی پیاده نظام توسن در مقایسه با بی تی آر 60 در حدود 29 درصد افزایش یافته و این در حالی است که توسن از بی تی آر 60 به مراتب سنگین تر میباشد. جهت مقایسه میتوان گفت که در نفربر بی تی آر 90 که در کلاس وزنی 20 تن ارائه شده و مجهز به پیشرانه 510 اسب بخاری است، نسبت قدرت به وزن در حدود 24 اسب بخار بر تن است.

بخش سوم : مکانیسم ترمز، هدایت و فرمان

در نفربر توسن سرعت به 100 کیلومتر بر ساعت افزایش یافته که برای یک نفربر چرخ دار امروزی سرعت مناسبی محسوب میشود. هر چند در کاتالوگ توسن به شرایط دستیابی به این سرعت اشاره ای نشده اما منطقا میتوان اینگونه برداشت کرد که حداکثر سرعت جاده ای نفربر این میزان است. در نفربر بی تی آر 60 بیشینه سرعت جاده ای در حدود 75 الی 80 کیلومتر است و وقتی این میزان به 100 کیلومتر افزایش یابد، مسئله نوسازی و تقویت سیستم ترمز اهمیت بیشتری پیدا میکند.

نفربر بی تی آر 60 دارای ترمز کاسه ای (Drum Brake) با مکانیسم محرک بادی-روغنی است. مشابه همین سیستم برای نفربر توسن ذکر شده و از این جهت تغییری در نوع ترمز ایجاد نشده است. اما آیا نمیتوان سیستم ترمز جدیدتری برای نفربر نصب کرد؟ آیا نفربر در این بخش نیازمند به روزرسانی نیست؟ پاسخ هر دو سوال مثبت است، هم میتوان سیستم ترمز جدیدی تعبیه کرد و هم نفربر بی تی آر 60 در بخش ترمز ضعف هایی دارد.

گزینه به روزرسانی ترمز توسن، تبدیل ترمز کاسه ای به دیسکی و تغییر مکانیسم محرک ترمز از روغنی- بادی به روغنی است. در یک کلام میتوان ترمز دیسکی روغنی یا حتی طرح غیر مرسوم ترمز دیسکی بادی (پنوماتیکی) بر روی چرخ های نفربر نصب کرد که البته نیازمند طراحی و ساخت دیسک ترمز مناسب، کاسه چرخ جدید و ………. است که روندی هزینه بر و زمان بر خواهد بود اما نتیجه آن قطعا دستیابی به سیستم ترمز به روز و مدرنی است که قابلیت کنترل سرعت و توقف نفربر در شرایط مختلف را بهبود میدهد.

ترمز کاسه ای و دیسکی نسبت به یکدیگر مزیت ها و معایبی دارند که پرداختن به تمامی آن در حوصله مطلب نمیگنجد اما یکی از مزیت های مهم ترمز دیسکی نسبت به کاسه ای که اهمیت ویژه ای دارد در مدیریت حرارت است. ترمز های دیسکی سریع تر خنک میشوند و مدیریت حرارتی بهتری دارند و از این جهت سطح کاهش عملکرد آن ها ناشی از افزایش حرارت کمتر از ترمز کاسه ای است. یک وسیله نقلیه به وزن 18 تن به نیروی ترمز قابل توجهی نیاز دارد و حرارت زیادی در ترمز آن ایجاد میشود. این حرارت چنانچه از محدوده خاصی عبور کند به جز کاهش عملکرد ترمز ممکن است موجبات قفل کردن ترمز را فراهم کند. یک ترمز دیسکی مدرن از قدرت بازدارندگی بیشتری نیز نسبت به ترمز کاسه ای قدیمی بی تی آر 60 برخوردار است.

تعویض سیستم ترمز با نمونه مدرن و به روز، مزیت استفاده از فناوری های موجود در این بخش و بهره مند شدن از قابلیت های آن ها را دارد. به عنوان مثال میتوان از فناوری هایی همچون ABS، EBD، ESP و ……… بهره گرفت. سیستم ABS یا ترمز ضد قفل، سیستم EBD یا توزیع الکترونیکی نیروی ترمز بین چرخ ها و فناوری هایی از این دست، قابلیت کنترل خودرو برای راننده را افزایش میدهند و از خطرات احتمالی تا میزان قابل توجهی میکاهند. این فناوری ها از جمله گزینه های مشترک در حوزه نظامی و غیر نظامی هستند که از نفربر چرخ دار مورد استفاده در ارتش یک کشور تا خودروی تجاری مورد استفاده من و شما کاربرد و تاثیر دارند. در زره پوش های چرخ دار که در مسیر های جاده ای و شهری تردد بیشتری داشته و کمتر از شنی دار ها برای حمل آن ها از تانکبر استفاده میشود، بهره گیری از انواع فناوری های نوین در بخش خودرویی، قطعا اثر بخش و سودمند است.

حتی اگر مبنای کار تعویض کامل سیستم ترمز نباشد، میتوان ترمز نفربر بی تی آر 60 را که دارای فناوری دهه 50 میلادی است از طریق جایگزینی برخی اجزا، بهبود بخشید. براساس شواهد موجود، مسئله تعویض سیستم ترمز نفربر بی تی آر 60 در توسن به صورت کلی رد میشود اما اینکه سیستم ترمز موجود با اجزای جدید به روزرسانی یا بهینه سازی شده باشد مسئله ای است که برای ما مشخص نیست به خصوص اینکه توضیحات تکمیلی در خصوص ترمز یا به روزرسانی آن در کاتالوگ وجود ندارد و به صورت معمول هم نباید چنین توضیحاتی وجود داشته باشد. صرفا به نوع ترمز اشاره شده که همان سیستم ترمز مورد استفاده در بی تی آر 60 است.

پس از سیستم ترمز، مجموعه هدایت و فرمان خودرو مطرح میشود. در نفربر بی تی آر 60 از 4 محور خودرو، دو محور جلویی فرمان پذیر هستند به این معنی که چهار عدد از چرخ ها در کنترل و هدایت خودرو نقش دارند. با توجه به وزن نفربر و اینکه فرمان همزمان به دو محور اعمال میشود، بدون سیستم کمکی، گردش فرمان و هدایت خودرو عملا ممکن نیست از این جهت سیستم کمکی از نوع هیدرولیکی برای نفربر تعبیه شده است. اما عملکرد این سیستم نکته مهمی دارد، اینکه فرمان و محرک کلاچ نفربر دارای یک مدار هیدرولیک مشترک هستند و فرمان خودرو، سیستم هیدرولیکی مستقلی ندارد.

نتیجتا در نفربر بی تی آر 60 وقتی پای راننده بر روی پدال کلاچ قرار میگیرد تا عمل تعویض دنده صورت گیرد، در مدت چند ثانیه فرمان نفربر عملا قابلیت حرکت نخواهد داشت و به شکل قابل توجهی سفت میشود نتیجتا در آن چند لحظه فرمان پذیری نفربر عملا از بین میرود و امکان واکنش برای راننده فراهم نخواهد بود. به منظور رفع این مشکل میبایست یک جعبه فرمان جدید با مدار هیدرولیک مستقل و مختص به فرمان نصب شود. اینکه چنین حرکتی در نفربر توسن صورت گرفته است یا نه همچنان جزو موارد نامشخص است.

بخش چهارم : سیستم تعلیق

با افزایش وزن زره پوش به جز ارتقای توان پیشرانه برای حفظ تحرک، بخش دیگری که میبایست حتما مورد بازبینی و ارتقا قرار گیرد سیستم تعلیق است. سیستم تعلیق بی تی آر 60 برای زره پوشی با وزن 10 تن طراحی شده اما در توسن ما زره پوشی را میبینیم که وزن آن به 18 تن رسیده است. در اینجا دو گزینه مطرح است که مورد نخست تعویض کامل مجموعه تعلیق با نمونه ای جدید و گزینه دوم ارتقای سیستم موجود است. گزینه اول مشخصا صرفه اقتصادی ندارد اما گزینه دوم را میتوان به صورت منطقی بر روی سیستم تعلیق بی تی آر 60 اجرا نمود.

پیش از اینکه به سراغ بررسی به روزرسانی تعلیق در نفربر توسن برویم در ابتدا بد نیست آشنایی مختصری با سیستم تعلیق نفربر های چرخ دار سری BTR روسی داشته باشیم. سیستم تعلیق سری BTR (از مدل BTR-60 تا مدل جدیدتری همچون BTR-82) شامل سه بخش است. بخش اول فنر پیچشی (فلش های سبز) که قسمت اصلی تعلیق است. بخش دوم ضربه گیر یا تعدیل کننده (فلش قرمز رنگ) برای کاهش هر چه بیشتر تنش های وارده و در نهایت یک متوقف کننده یا جلوگیری کننده (stopper) که با فلش آبی مشخص شده و نقش آن جلوگیری از حرکت بیش از حد چرخ به سمت بالا و برخورد آن به بدنه است.

اگر قرار باشد سیستم تعلیق نفربر بی تی آر 60 و توسن را در دسته بندی خاصی قرار دهیم میتوان گفت که سیستم تعلیق این نفربرها در دسته دو جناقی یا  Double Wishboneقرار میگیرد که نوعی از سیستم تعلیق مستقل است. این سیستم تعلیق از جهت ویژگی های مناسب سینماتیکی و الاستوسینماتیکی، گزینه ای مناسب برای نفربرهای زرهی است و همچنان در طرح های جدید این حوزه مورد استفاده قرار دارد. بی تی آر 60 در زمان خودش از شاهکار های طراحی شوروی محسوب میشد و بخش های مختلف از جمله سیستم تعلیق آن از طراحی خاص و کارآمدی برخوردار بودند، سیستم تعلیق این نفربر هر چند امروزه طرحی قدیمی دارد اما همچنان موثر و کارآمد است.

در تعلیق بی تی آر 60، بخش فنر پیچشی یا (Torsion bar) به صورتی طراحی شده که قابلیت تنظیم دارد و در صورت افزایش وزن نفربر میتوان آن را برای عملکرد صحیح تنظیم نمود. اما قسمتی که با افزایش وزن نفربر نیازمند به روزرسانی است، ضربه گیرهای سیستم تعلیق هستند. در نفربر بی تی آر 60 محور اول و چهارم دارای دو ضربه گیر و محورهای دوم و سوم هر کدام دارای یک ضربه گیر هستند. تعداد ضربه گیر ها در حقیقت برآیندی است از سنجش میزان تنش ها و ضربات وارد بر محور ها که در محور اول و چهارم بیشتر و شدیدتر است.

در نفربر توسن با توجه به افزایش وزن، ارتقا و بهینه سازی سیستم تعلیق در دستور کار قرار گرفته که مهمترین قسمت آن افزودن ضربه گیرهای بیشتر از جمله به محور دوم و سوم است. در این نفربر به جای 12 عدد ضربه گیر از حدود 16 عدد ضربه گیر استفاده شده (برای هر محور 4 عدد در دو طرف) که به کنترل هر چه بیشتر تنش های تشدید شده ناشی از افزایش وزن زره پوش کمک میکند.

فنر پیچشی مورد استفاده در سیستم تعلیق بی تی آر 60 مشابه نمونه های مورد استفاده در تانک ها است با این تفاوت که در تانک ها فنر پیچشی در عرض شاسی قرار میگیرد و استحکام بیشتری دارد و در نفربر بی تی آر 60 این فنر ها در طول شاسی قرار گرفته اند. به صورت خلاصه این مسئله تفاوت در جهت نصب فنر های تعلیق متناسب با طراحی سیستم است.

بخش پنجم : حفاظت، مسئله ای مجهول

در کاتالوگ منتشر شده از سوی وزارت دفاع، هیچگونه اشاره ای به سطح حفاظتی نفربر توسن صورت نگرفته در حالی که معمولا در کاتالوگ ادوات زرهی براساس استاندارد های حفاظتی مورد تایید و فراگیر همچون استاندارد STANAG 4569 (یا استاندارد های حفاظتی دیگر) سطح حفاظت زره پوش مطرح میشود. در زره پوش توسن تغییرات اعمال شده در بدنه مسئله تخمین سطح حفاظت را بیش از پیش دشوار میسازد. بخش جلویی و عقبی نفربر به کلی تغییر یافته اما مشخص نیست صفحاتی که در این تغییر مورد استفاده قرار گرفته اند چه ویژگی هایی دارند (فرضا درجه سختی و ……) و نتیجتا نمیتوان سطح حفاظت آن ها را به درستی تخمین زد.

تنها بخشی از زره پوش که حفاظت آن مشخص و معین است، برجک بی ام پی 2 در نمونه رزمی پیاده نظام توسن است. برجک بی ام پی 2 در بخش جلویی در برابر اصابت مهمات کالیبر 12.7، 14.5 و 23 میلیمتری ضد زره کاملا مقاوم است. مقاومت همه جانبه برجک نیز در برابر مهمات 7.62 میلیمتری تضمین شده است (از بخش جلویی تا بخش های جانبی و عقبی برجک). حفاظت پایه ای در نفربر بی تی آر 60 امروزه به معنی حقیقی کلمه ناکارآمد و سطح پایین است. این نفربر در بخش حفاظتی به گونه ای طراحی شد که در برابر اصابت مهمات کالیبر 7.62 میلیمتری از فاصله 100 متری مقاوم باشد اما مسئله اینجاست که مهمات مذکور با استاندارد های دهه 50 و 60 میلادی مد نظر بودند.

در حال حاضر بی تی آر 60 نه تنها در برابر مهمات 7.62 میلیمتری بلکه در برابر مهمات ضد زره در کالیبر های پایین تر همچون 5.56 نیز نفوذپذیر است. بدنه این زره پوش حتی در برابر ترکش های از پیش آماده تنگستنی که در برخی راکت ها و مهمات توپخانه ای امروزی مورد استفاده است، آسیب پذیری قابل توجهی دارد. مسئله مهم در اینجا تفاوت عملکرد و اثر بخشی مهمات در دهه 50 و 60 با زمان حال است. نفربر بی تی آر 60 همچون زره پوش های هم دوره خود، منطبق با تهدیدات زمانه طراحی شده است و انتظار نمیرود تهدیدات امروزی را پاسخگو باشد. این نفربر در بخش تهدیدات انفجاری حتی پاسخگوی تهدید زمان خود نیز نبود و در برابر انفجار کوچکترین مین های ضد خودرو آسیب پذیری قابل توجهی داشت.

در شرایط امروزی، حداقل حفاظت قابل قبول برای توسن در مدل نفربر زرهی، مقاومت همه جانبه در برابر اصابت مهمات 7.62 ضد زره و مقاومت در برابر اصابت مهمات 12.7 و 14.5 ضد زره از بخش جلویی بدنه است. در مدل رزمی پیاده نظام باید سطح حتی بالاتری از حفاظت را در نظر داشت و مقاومت در برابر اصابت مهمات توپ های کالیبر متوسط از بخش های جلویی را تامین کرد. شاید برخی، مسئله افزایش وزن زره پوش را به دلیل افزایش سطح حفاظت آن بدانند اما در توسن این مسئله دلایل متعددی دارد که در ادامه شرح داده خواهد شد و صرفا مرتبط با افزایش سطح حفاظت نیست.

بخش ششم : مسئله وزن

نفربر بی تی آر 60 در مدل PB در حدود 10.3 تن وزن دارد که حدود 7.7 تن سبک تر از توسن در نمونه رزمی پیاده نظام و در حدود 5 تن سبک تر از توسن در نمونه نفربر زرهی است. در خصوص مسئله وزن، مدل رزمی پیاده نظام را مورد بررسی قرار میدهیم. این مدل مجهز به برجک خودروی رزمی بی ام پی 2 است که در حالت بارگذاری کامل در حدود 2561 کیلوگرم وزن دارد، نتیجتا 33 درصد از افزایش وزن به برجک تعلق دارد.

همانطور که در مطلب نیز اشاره شده یکی از موارد به روزرسانی، جایگزینی دو پیشرانه با یک پیشرانه واحد است اما در نهایت باید به این مسئله توجه داشت که جایگزین کردن دو پیشرانه بنزینی با یک پیشرانه دیزلی به معنی کاهش وزن نیست و نخواهد بود. پیشرانه GAZ-49B مورد استفاده در نفربر بی تی آر 60 در حدود 271 کیلوگرم وزن دارد. وزن مجموع دو پیشرانه از این مدل 542 کیلوگرم است در حالی که وزن یک پیشرانه دیزلی 430 اسب بخاری در مدلی همچون ISGe4-430 در حدود 800 کیلوگرم و در مدلی همچون OM457 چیزی در حدود 1 تن است. پس در ارتقای پیشرانه بی تی آر 60 ممکن است وزن تا میزان دو برابر افزایش یابد.

 چنین مسئله ای در خصوص اجزای مجموعه انتقال قدرت نیز صدق میکند و جعبه دنده مورد استفاده در یک پیشرانه 430 اسب بخاری مشخصا از دو جعبه دنده مورد استفاده در پیشرانه های 90 اسب بخاری بزرگتر و سنگین تر خواهد بود. به طور کلی میتوان افزایش وزن حاصل از ارتقای پیشرانه و مجموعه انتقال قدرت را به صورت تخمینی در بازه 1200 الی 1500 کیلوگرم در نظر گرفت که حدود 15 الی 19 درصد از کلیت وزن اضافه شده به نمونه رزمی توسن را شامل میشود. تا به اینجای کار بیش از 50 درصد از وزن افزوده شده به توسن نسبت به بی تی آر 60 مرتبط با برجک، مجموعه پیشرانه و انتقال قدرت است (در حدود 4 تن از وزن کل)

طراحی بخش جلویی و عقبی نفربر به کل تغییر یافته و بر ابعاد بدنه افزوده شده، در کنار آن تغییراتی در صفحه زیرین شاسی اعمال شده و بخشی همچون ورودی آب پیشران آبی مسدود شده است. این تغییرات در مجموع بخشی از افزایش وزن نفربر را شامل میشود که البته صرفا سازنده از میزان دقیق آن اطلاع دارد. به طور کلی اینگونه میتوان گفت که افزایش وزن توسن نسبت به بی تی آر 60 الزاما ارتباطی به افزایش سطح حفاظت آن ندارد و قسمت مهمی از وزن اضافه شده به جهت اعمال تغییرات در بخش های مختلف از جمله در نصب برجک و تعویض پیشرانه است.

بخش هفتم : سیستم حفاظت ش.م.ر

در ارتقای بی تی آر 60 یکی از مسائل مهمی که باید مورد توجه قرار بگیرد، احیای مجموعه فیلتراسیون هوا از سیستم حفاظت ش.م.ر نفربر است. این مجموعه که بیش از نیم قرن از ساخت آن میگذرد، سال ها است که از دوره عمر مفید خود عبور کرده و دیگر کارایی ندارد از این جهت میبایست با یک سیستم فیلتراسیون هوای جدید جایگزین گردد. اینکه چنین حرکتی در توسن صورت گرفته باشد یا خیراز مسائل نامشخص در خصوص نفربر است به ویژه که در کاتالوگ به برخورداری از سیستم حفاظت ش.م.ر یا ش.م.ه اشاره ای نشده است.

بخش هشتم : قدرت آتش و نکات مرتبط

آنچه که تفاوت اصلی میان مدل نفربر و مدل رزمی پیاده نظام از زره پوش توسن را ایجاد میکند و به تعریفی، کاربری زره پوش را مشخص میسازد، تسلیحات نصب شده است. در نمونه نفربر صرفا یک جایگاه تیربار وجود دارد اما در نمونه رزمی پیاده نظام همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد از برجک خودروی رزمی بی ام پی 2 استفاده شده است. براساس آنچه که از ظاهر برجک به نظر می رسد و ایضا براساس آنچه که در کاتالوگ عنوان شده، با نمونه اصلی یا پایه ای برجک بی ام پی 2 رو به رو هستیم که فاقد هرگونه به روزرسانی است.

برجک خودروی رزمی بی ام پی 2 در بخش هایی نظیر تسلیحات، مجموعه کنترل آتش، حفاظت و …….. نیازمند به روزرسانی است. در برجک مورد استفاده در توسن حتی اندک به روزرسانی اجرا شده بر روی برجک بی ام پی 2 از جمله جایگزینی موشک کورنت/دهلاویه با موشک کنکورس نیز صورت نگرفته است. این پروژه (نصب کورنت بر روی برجک بی ام پی 2) که هم در وزارت دفاع و هم در صنایع شهید زرهرن نزاجا (در قالب پروژه تاسوعا) به اجرا گذاشته شده تا امروز جنبه عملیاتی پیدا نکرده و در حد نمونه باقی مانده است.

در حوزه ارتقای برجک، روس ها استاندارد قابل قبولی را ارائه کرده اند که میتواند مبنای بررسی و مقایسه باشد. برجک یا ماژول رزمی Berezhok با ترکیبی از توپ 30 میلیمتری 2A42، چهار پرتابگر موشک کورنت، نارنجک انداز خودکار  30 میلیمتری AGS-30 و تیربار 7.62 میلیمتری PKT با ارتقای سیستم کنترل آتش و نصب سیستم کنترل آتش دو کاناله (با دو سیستم مجزای نظارت و هدفگیری برای فرمانده و توپچی). یک چنین ارتقایی هم در حوزه نظارت و هم در حوزه قدرت آتش قابلیت های برجک را تا حد قابلی ملاحظه ای افزایش میدهد و گزینه ای مبنایی برای الگوبردار جهت ارتقای برجک توسط دیگر کشورها از جمله کشورمان ایران است.

به جز گزینه جایگزینی کورنت به جای کنکورس که برای برجک بی ام پی 2 در ایران مطرح شده، بخش های دیگری از برجک را میتوان مورد به روزرسانی قرار داد و محصولاتی در این خصوص ارائه شده که از جمله آن اجزای سیستم کنترل آتش است. به عنوان مثال سیستم نظارت و هدفگیری توپچی RU21NZ ارائه شده از سوی شرکت رایان رشد افزار.

به طور کلی چنانچه اراده ای برای ارتقای برجک بی ام پی 2 در کشور وجود داشته باشد، اجزا و سیستم های لازم برای آن موجود است و در این بخش چالش و مشکل خاصی وجود ندارد. تنها مسئله مهم اراده برای اجرای کار و پرداخت هزینه های آن است. در خصوص استفاده از برجک بی ام پی 2 در توسن مسائل و مطالب دیگری نیز وجود دارد که در ادامه مطرح خواهد شد.

یکی از مسائل مطرح، بیشینه برد موثر سلاح اصلی برجک یا همان توپ 30 میلیمتری 2A42 است که در کاتالوگ توسن 4000 متر عنوان شده است. در این خصوص باید به این نکته توجه داشت که بیشینه برد موثر توپ تنها به خود آن بستگی ندارد و به مهمات مورد استفاده و قابلیت های سیستم کنترل آتش در هدایت آتش توپ در این برد وابسته است. اگر به وبسایت بازاریابی محصولات وزارت دفاع مراجعه کنیم، در بخش مهمات قابل ارائه برای توپ 30 میلیمتری 2A42 به مورد جالبی برخواهیم خورد.

سه نمونه مهمات برای این توپ ارائه شده که ضد زره رسام (APT)، شدیدالانفجار آتش زای رسام (HEIT) و شدیدالانفجار آتش زا (HEI) را شامل میشود. بیشینه برد موثر هر سه مورد مهمات قابل ارائه 2500 متر عنوان شده. در یک کلام و به صورت خلاصه توپ کالیبر متوسط خودکاری موجود است که قادر به شلیک موثر در برد 4000 متر میباشد اما مهمات موجود برای آن تنها از برد موثر 2500 متر برخوردار بوده و برد نظارت و هدفگیری موثر و دقیق زره پوش شما نیز کمتر از 4 کیلومتر است (شبانه و روزانه).

 به عنوان مثال حداکثر برد اسمی کشف شبانه هدفی در ابعاد یک تانک برای سیستم نظارت و هدفگیری توپچی مورد استفاده در بی ام پی 2 در حدود 900 متر است که آن هم با کمک نورافکن فروسرخ میسر میشود. براساس آنچه که گفته شد نتیجه میگیریم که برد آتش موثر بی ام پی 2 با توپ 30 میلیمتری به مراتب کمتر از 4000 متر خواهد بود. در خصوص برد موثر 2500 متر که برای مهمات تولیدی وزارت دفاع عنوان شده نیز میتوان مسائل و مطالبی مطرح کرد از جمله اینکه قابلیت نفوذ و برد موثر مهمات ضد زره به عوامل مختلفی بستگی دارد و نمیتوان یک عدد ثابت برای آن تعیین کرد. مهمات ضد زره در زاویه اصابت 25 درجه از یک سطح نفوذ برخوردار هستند و در اصابت در زاویه 60 درجه از سطح نفوذی متفاوت و همین مسئله در کنار دیگر مسائل، برد موثر آن ها را کاهش یا افزایش میدهد.

بخش نهم : وینچ و تغییرات احتمالی

در زره پوش توسن درگاه وینچ حذف نشده و صرفا نقطه قرارگیری آن تغییر یافته و به میانه بخش جلویی شاسی منتقل شده است. این مسئله بیانگر حفظ وینچ بر روی زره پوش است در حالی که در بی تی آر 90 که از آن برای ارائه توسن  الگوبرداری شده، وینچ از بخش جلویی شاسی به کل حذف شده است. در بی تی آر 60 از یک وینچ با محرک مکانیکی استفاده شده که از طریق چند میل کاردان، جعبه انتقال قدرت و جعبه دنده اصلی، گشتاور تولید شده توسط موتور را دریافت میکند. این وینچ همراه با کابل در حدود 80 کیلوگرم وزن دارد و از بیشینه نیروی کشش 4400 الی 6000 کیلوگرم-نیرو بر روی قرقره برخوردار است. این وینچ قابلیت کشش خودروهایی تا وزن 15 الی 16 تن را به صورت استاندارد دارد.

براساس اصل مهم انتخاب وینچ برای خودرو، کشش وینچ باید 50 درصد بیشتر از وزن خودرو باشد. این اصل در طراحی وینچ بی تی آر 60 نیز تقریبا به کار گرفته شده و با وجود وزن 10 تنی زره پوش، وینچ آن امکان کشش خودروهای با 15 الی 16 تن وزن را دارد. در توسن وزن به 18 تن رسیده است و نتیجتا وینچ میبایست از قابلیت کشش خودرویی تا وزن 27 تن برخوردار باشد در حالی که وینچ بی تی آر 60 به صورت استاندارد فاقد چنین قابلیتی است. در اینجا سوالی که مطرح میشود آن است که آیا سیستم وینچ در توسن تغییر یافته یا با وینچ قوی تری جایگزین شده است؟

اما مورد دیگری که در زره پوش توسن جلب توجه میکند حذف دریچه دسترسی فوقانی به وینچ است. از این دریچه برای دسترسی به کلاچ وینچ استفاده میشود که برای جدا کردن قرقره از مجموعه محرک وینچ کاربرد دارد (برای گردش آزاد قرقره جهت باز کردن سریع کابل و ….) با حذف این دریچه عملا امکان دسترسی به کلاچ وینچ از بین رفته است. در اینجا دو احتمال را میتوان مطرح کرد که احتمال نخست تغییر محل قرارگیری وینچ و تعبیه دریچه دسترسی از داخل نفربر است و گزینه دیگر تعویض وینچ با نمونه ای جدید (احتمالا وینچ برقی) مجهز به کلاچ کنترل از راه دور و بدون نیاز به دریچه دسترسی

آنچه که میتوان به قطعیت در خصوص سیستم وینچ نفربر توسن عنوان کرد این است که این زره پوش به صورت استاندارد به وینچ قوی تری نسبت به نمونه مورد استفاده در بی تی آر 60 نیاز دارد که در اینجا یا باید وینچ بی تی آر 60 تغییر یافته و تقویت شود و یا یک وینچ کاملا جدید انتخاب شده و بر روی زره پوش نصب گردد.

بخش دهم : مسئله شناوری، تقسیم وزن و تعادل در شناوری

همانطور که پیشتر نیز عنوان شد، در تبدیل بی تی آر 60 به توسن، قابلیت شناوری نفربر از بین رفته است که البته عقب گرد  قابل توجهی در قابلیت های نفربر محسوب میشود. اکثر طرح های حوزه نفربرهای زرهی چرخ دار که امروزه ارائه شده اند، از نوع دوزیست یا آبخاکی هستند. اما چه میشود که بی تی آر 90 در کلاس وزنی 20 تن همچنان نفربری دوزیست باقی میماند اما توسن با وزن کمتر این قابلیت را از دست میدهد؟

نکته نخست در ابعاد و حجم بدنه است، نفربر Gaz 5923 که تحت نام بی تی آر 90 شناخته میشود بر خلاف نوشته بسیاری از منابع که ابعاد این نفربر را اشتباه نوشته اند و براساس گفته قابل استناد سازنده از طول بدنه 8552 میلیمتر برخوردار است. این مسئله بدان معنی است که بی تی آر 90 در بخش طول شاسی نزدیک به 1 متر بزرگتر از توسن است. عرض شاسی در بی تی آر 90 در حدود 3100 میلیمتر است در حالی که در توسن عرض بدنه با لبه های اضافه شده به گلگیرها در حدود 3200 میلیمتر است (عرض بدنه توسن در عمل چیزی در حدود 2850 الی 2900 میلیمتر است).

نتیجتا بی تی آر 90 هر چند وزن بیشتری دارد اما ابعاد و حجم بدنه آن نیز به میزان قابل توجهی بیشتر است و از این جهت قابلیت شناوری بهتری دارد. مسائل بعدی تقسیم وزن، تعیین نقطه ثقل و تعادل شناوری نفربر هستند. در نفربر بی تی آر 90، برجک تقریبا بر روی محور دوم قرار گرفته و نقطه نصب موتور نیز 50 الی 60 سانتی متر عقب تر از توسن است، نتیجتا تعادل وزنی مناسبی در آب برای نفربر فراهم شده است. در نقطه مقابل در نفربر توسن برجک بیش از حد به جلو رفته (به دلیل جلوگیری از مسدود شدن درب های جانبی توسط سبد برجک) و به احتمال زیاد تعادل وزنی را به سمت جلو بر هم زده است.

میتوان نفربر توسن را شناور کرد اما ایجاد تعادل در شناوری آن کار دشواری است. برای ایجاد تعادل باید به بخش عقبی شاسی نفربر، وزنه اضافه کرد که این مسئله خود باعث افزایش وزن و متقابلا کاهش و از بین رفتن مجدد قابلیت شناوری میشود. به دلیل طراحی نفربر امکان تغییر نقطه قرارگیری برجک نیز وجود ندارد و دست سازنده در این بخش بسته است. از این جهت تصمیم بر این گرفته شده که توسن به عنوان یک نفربر زمین رو و فاقد قابلیت شناوری و صرفا با قابلیت عمق پیمایی ارائه گردد.

بخش یازدهم : قابلیت ها، تجهیزات و سیستم های مورد انتظار

برای یک نفربر مدرن امروزی، انتظار برخورداری از شماری از تجهیزات و قابلیت ها وجود دارد که بخشی از آن ها عبارتند از :

• سیستم تهویه مطبوع
• واحد برق کمکی
• رعایت ارگونومی در طراحی داخلی نفربر
• تایر های پنچر رو یا Run Flat
• سیستم جلونگر و عقب نگر راننده
• سیستم های هشدار دهنده و اخلالگر (از جمله سیستم هشدار لیزری)
• سیستم مدیریت و کنترل نفربر
• مجموعه مدیریت یکپارچه میدان نبرد با امکان تبادل اطلاعات
• و ……….

به عنوان مثال در نفربر بی تی آر 60 و به دنبال آن توسن از تایرهای سایز 1300R18 با طرح آج خاص استفاده میشود که این نمونه از تایر در کشور تولید نمیشود. به منظور ارتقای قابلیت های حرکتی نفربر در زمان تهدید، باید از تایرهای پنچر رو در این سایز استفاده کرد تا در صورت هدف قرار گرفتن تایرها امکان ادامه حرکت وجود داشته باشد. در یک نمونه دیگر سیستم مدیریت و کنترل نفربر امکان نظارت لحظه ای بر عملکرد اجزای مختلف نفربر توسط خدمه و در صورت وجود هرگونه نقص فنی و عملکرد نادرست در اجزا امکان عیب یابی سریع را فراهم میکند. اجزا و قابلیت هایی که مورد اشاره قرار گرفت گزینه های موجود در نفربرهای امروزی هستند که میبایست مشابه آن در توسن ارائه شوند (البته چنانچه ما بخواهیم زره پوش چرخ دار متناسب با الزامات روز ارائه کنیم که شواهد موجود خلاف این را میگوید)

جمع بندی و سخن پایانی

توسن به عنوان یک ارتقای گسترده بر روی بی تی آر 60 قابل پذیرش است اما به نسبت مزیت هایی که بر بی تی آر 60 دارد معایب بزرگی نیز دارد و از همه مهمتر سوالات قابل توجهی در خصوص آن مطرح است که تاکنون در کاتالوگ منتشر شده از سوی ارائه دهنده (وزارت دفاع)، در خصوص آن ها روشنگری و پاسخی مطرح نشده است و همچنان مجهول باقی مانده اند. در نهایت امر گزینه ای همچون توسن براساس آنچه که در حال حاضر ارائه میکند، گزینه مناسبی برای تامین الزامات حال و آینده نیست و اگر قرار بر به کارگیری آن باشد، در بخش های مختلف باید مورد به روزرسانی و ارتقا قرار گیرد.