سرنگونی هواپیمای پنهانکار اف117 توسط سامانه پدافندی سام3

در ۲۷ مارس سال ۱۹۹۹ یک هواپیمای پنهانکار اف ۱۱۷ نایت هاوک نیروی هوایی آمریکا در جریان بمباران یوگسلاوی توسط ناتو توسط یک آتشبار سامانه پدافند هوایی سام ۳ یوگسلاوی به زیر کشیده شد. این تنها موردی است که در تاریخ تا امروز یک هواپیمای پنهانکار سرنشین‌دار سرنگون شده است

سرهنگ دوم دارل پاتریک خلبان هواپیمای اف117 سرنگون شده سابقه عملیات در جنگ خلیج فارس 1 را نیز داشت .وی سابق بر این خلبان جنگنده اف ۱۶ بود با جنگنده اف ۱۶ پرواز می‌کرد .حد فاصل جنگ خلیج فارس و عملیات بمباران یوگسلاوی از اف ۱۶ به اف ۱۱۷ منتقل شد ،پرنده‌ای که نخستین هواپیمای پنهانکار جهان بود .نایت هاک محصول دهه ۱۹۸۰ بود اگرچه تحقیقات منجر به ساخت ان از میانه دهه 1970 اغاز شد و تلاش ایالات متحده برای کاهش سطح مقطعی یک جنگنده با ترکیب از مواد جاذب رم برای جذب امواج رادار و شکل چند ضلعی برای انحراف امواج رادار بازتابی به زوایایی که به دست رادار ارسال کننده نرسد .

این فناوری فناوری قدیمی بود ولی مشخصا در جریان جنگ خلیج فارس نشان داده بود که از پس رادارهای ساخت شوروی و سامانه‌های پدافندی چون سام ۲، سام ۳ و یا سام ۶ برمی‌آمد طبیعت هم قرار نبود توسط سام3 سرنگون شود

پاتریک در مورد شب حمله می‌گوید که آن شب احساس بدی داشت به یکی از هم‌رزمانش گفته بود که اگر قرار باشد سرنگون شوم امشب شب آن است. به شکلی که خود می‌گوید زمانی که سرنگون شدم اصلاً شوکه نشدم و آمادگی روحی آن را داشتم

آن شب قرار بود هدفی را در حومه بلگراد با بمب‌های هدایت لیزری هدف قرار دهد هنگامی که وارد آسمان یوگسلاوی شد دستورات ناوبری را تکمیل کرد تا به هدف خود برسد در حالی که نمی‌دانست یک امانه سام 3 کمی جلوتر انتظار او را می‌کشد

ناتو در تمام طول عملیات به شکل مرتب به وسیله هواپیماهای جاسوس الکترونیک خود با دریافت امواج راداری دشمن محل سامانه‌های پدافندی صرب ها را ثبت می‌کرد، یوگسلاوی برای اینکه سامانه‌های پدافندی آن هدف قرار نگیرند به شکل مرتب آنها را جابجا می‌کرد .سامانه سام3 یک سامانه ثابت است یعنی رادار و لانچر پرتاب موشک بر روی زمین قرار می‌گیرند و روی خودرو نصب نشده‌اند .با وجود این صرب ها طی تمرینات گسترده‌ای و کاهش تعداد موشک‌های روی لانچر پرتاب سام ۳ از ۴ عدد به دو عدد می‌توانست طی 90 دقیقه یک آتشبار کامل که شامل یک رادار جستجو یک رادار هدایت و سه لانچر پرتاب بود را جمع آوری و به سرعت به جای دیگری منتقل کند

صرب ها هواپیمای آواکس نداشتند برای همین هم از رفت و آمد هواپیماهای ناتو اطلاع پیدا نمی‌کردند از طرفی آنها رادارهای برد بلند خود را نیز به ندرت روشن می‌کردند زیرا روشن کردن این رادارها به معنای این بود که جای آنها لو می‌رفت و بلافاصله سرکوب می‌شد. تنها چیزی که آنها داشتند این بود که با کمک جاسوس انسانی زمانی که جنگنده‌های ناتو از پایگاه‌های خود برمی‌خاستند ،ا نها متوجه یک حمله می‌شدند.اف۱۱۷‌ها از ایتالیا برمی‌خاستند اگرچه مسیرشان برای صرب‌ها مشخص نبود
در شب حادثه فرمانده آتشبار سام ۳ مشهور زلاتان داین که افسر پدافند نیروی هوای یوگسلاوی بود و در سال ۱۹۵۶ متولد شده بود ، چند ساعت بود که سامانه آتشبار خود را در یکی از پایگاه‌ها در نزدیکی غرب بلگراد پایتخت یوگسلاوی سرپا کرده بود. چند هفته از آغاز جنگ می‌گذشت و وی چندین بار با سامانه سام ۳ خود به طرف جنگنده‌های ناتو شلیک کرد ولی هرگز موفق نبود به یاد می‌آورد که آنها تنها ۱۷ ثانیه رادار جستجو را روشن می‌کردند

سامانه سام 3 یک سامانه پدافندی ساخت اتحاد جماهیر شوروی در دهه ۶۰ بود .این سامانه برای پوشش ارتفاع پایین ساخته شده بود. در دهه ۱۹۶۰ با ورود اولین سامانه‌های پدافندی خلبانان متوجه شدند پرواز در ارتفاع پست شانس کشف آنها را به شدت کاهش می‌دهد زیرا رادارها درست ارتفاع پایین را پوشش نمی‌دهند و موشک‌ها نیز در این ارتفاع سرعت و چالاکی کمتری دارد

سامانه پدافندی یسام 3 یک سیستم نیم متحرک متشکل از ۳ تا ۴ لانچر پرتاب موشک هر کدام با چهار موشک سوخت جامد دو مرحله‌ای بود که ۳۵ کیلومتر برد داشتند و می‌توانستند تا ارتفاع ۱۸ کیلومتری عمل کنند .این سامانه موشکی هدایت در خط دید رادار بود یعنی رادار سامانه پدافندی هدف را کسب می‌کرد و بعد از قفل بر روی آن موشک را به سمت هدف با کمک امواج رادیویی هدایت میکرد .

این سیستم در دهه ۱۹۹۰ اصلاً سیستم پیشرفته‌ای نبود و طی جنگ‌های مختلف مانند جنگ سال ۱۹۷۳ و 1982 اعراب و اسرائیل و یا جنگ اول خلیج فارس بارها سرکوب شده بود .با ایجاد اختلال و جنگ الکترونیک بین سامانه ارتباطی موشک با رادار هدایت کننده ، موشک در آسمان گم می‌شد
. اف117 سامانه جنگ الکترونیک نداشت زیرا وجود سامانه جنگ الکترونیک باعث می‌شد هواپیما کشف شود .سامانه جنگ الکترونیک از خود امواج الکترونیکی متساعد می‌کرد که باعث می‌شد سامانه‌های غیر فعال که وظیفه کشف امواج ارسالی دشمن را دارند بتوانند محدوده جنگنده را کشف کنند .اف117 بر اساس پنهانکاری خود عمل می‌کرد. استراتژیک این بود که وقتی کشف نمی‌شود پس نیازی به جنگ الکترونیک نیز نیست .ولی اینگونه نبود که این هواپیما بدون پشتیبانی الکترونیکی وارد سرزمین دشمن شود هر زمانی که وارد آسمان دشمن می‌شد از فاصله حدود ۸۰ تا ۱۰۰ کیلومتری در پشت سر آن یک هواپیمای جنگ الکترونیک پراولر تلاش می‌کرد تا در منطقه با جنگ الکترونیک رادارهای دشمن را دچار مشکل کند ولی در آن شب به دلیل آب و هوای بد پراولر موفق به پرواز نشد و اف ۱۱۷ بدون پشتیبانی الکترونیکی وارد آسمان یوگسلاوی شد

در ساعت ۸:۳۰ دقیقه زلاتان برای بار دوم دست به روشن کردن رادار جستجو سامانه پدافندی خود زد و بلافاصله متوجه یک هدف در فاصله ۲۳ کیلومتری از آتشبار خود شد، وی در فاصله ۱۳ کیلومتری بلافاصله دو موشک وی ۶۰۰ که در واقع همان موشک سامانه سام 3 است را به طرف هدف شلیک کرد بدون اینکه بداند هدف دقیقاً چیست. پاتریک خلبان اف117 می‌گوید که بلافاصله متوجه شد که دو موشک از ابرها بیرون آمد و به طرف هواپیمایش پرواز کرد بعدها به یاد می‌آورد که هشدار دهنده راداری هیچ هشداری در مورد قفل موشک نداد

اولین موشک از کنار جنگنده رد شد آنقدر نزدیک بود که شوک رد شدن از کنار جنگنده کاملاً احساس شد دومی کمی با فاصله رد شد ولی چاشنی انفجار مجاورتی آن عمل کرد که ترکش‌های ناشی از انفجار کلاهک 60 کیلوگرمی که دارای 4500 شاچمه ترکش شونده بود باعث شد جنگنده از کنترل خارج شود. این انفجار آنقدر بزرگ بود که حتی یک کی سی 135 نیروی هوایی آمریکا بر فراز بوسنی آن را دید وی بلافاصله تصمیم از خروج از هواپیما گرفت و اجکت کرد و هنگامی که با چت بر روی زمین آمد با یک سیستم ارتباط امن توانست با یک کی سی135 ارتباط برقرار کند و پیام اضطراری بدهد.فرودش با چطر تقریباً بدون نقص انجام شد هیچ آسیبی ندید .وی در نزدیکی یک مزرعه در رما فرود آمده بود و خود را در مزرعه مخفی کرد .رما در غرب بلگراد در حدود ۶۰ کیلومتری آن واقع شده است.

وی فاصله زیادی با بلگراد نداشت و حتی خودش می‌گوید که امواجی شوک انفجار بمب‌هایی که جنگنده‌های ناتو در حومه بلگراد پرتاب می‌کردند را حس می‌کرد. وی ۸ ساعت در همان منطقه باقی ماند .پلیس و سربازان یوگسلاوی منطقه را جستجو کردند ولی سرانجام نیروی هوایی ایالات متحده با یک بالگرد جستجو و نجات ام اچ ۵۳ و دو بالگرد اچ اچ ۶۰ از راه رسیدند و وی را تنها دقایقی قبل از اینکه به دست سربازان صرب بیفتد شبانه نجات بدهند

ولی واقعاً اف ۱۱۷ چگونه توسط یک سامانه قدیمی سرنگون شد.

در مرحله اول همانطور که قبلاً گفته شد جابجایی سریع سامانه سام ۳ توسط صرب ها که تقریباً ۹۰ دقیقه برای جابجایی آن زمان لازم بود باعث شد طی چند هفته درگیری سامانه‌های پدافند هوایی زلاتان سالم بماند .آنها همچنین یک تاکتیک نیز داشتند .انها تلاش می‌کردند تا تنها از رادار جستجوی خود در مرحله اول استفاده کنند. رادار جستجوی این سامانه رادار رادار پی18 بود که بر اساس باند وی اچ اف کار میکرد و ساخت شوروی بود که در دهه ۱۹۶۰ ساخته شده بود. این رادار به عنوان رادار جستجو تنها برای جستجوی آسمان کار می‌رود تا هدف با آن کسب شود ولی برای هدایت موشک استفاده نمی‌شود و هدایت موشک کار رادار دیگری است ،برای اینکه این رادار توسط جنگنده‌های ناتو که تعداد زیادی موشک ضد رادار هارم را برای رادارهای یوگسلاوی شلیک می‌کردند شناسایی نشود، صرب ها رادار جستجوی خود را در کوتاه‌ترین ول موچ ممکن استفاده می‌کردند .این صورت نه تنها برد به شدت کم می‌شد بلکه دقت هم کم می‌شد ولی می‌توانست جهت کلی هدف را به آنها نشان دهد .وقتی آنها هدف را کسب می‌کردند برای حدود ۲۰ ثانیه رادار درگیری سامانه را که کارش هدایت موشک به طرف هدف بود را روشن می‌کردند بر روی هدف قفل کرده موشک را شلیک می‌کردند و بعد رادار را خاموش می‌کردند .البته چندان این فرایند موفق نبود تقریباً طی بیش از دو ماه بمب باران یوگسلاوی ۱۰ جنگنده ناتو سرنگون شد که ۵ تای آنها کار سامانه‌های هدایت راداری بود

زلاتان بعدها می‌گوید که آنها می‌دانستند که رادارهای وی اچ اف می‌توانند هواپیماهای پنهانکار را کشف کنند البته از فاصله کم البته همانطور که گفته شد رادار vhf تنها رادار کشف است و توان هدایت موشک را ندارد .هنگامی که آنها توسط ماموران جاسوس خود در ایتالیا متوجه شده بودند که بعد از پرواز هواپیماهای اف117 هیچ هواپیمای جنگ الکترونیک پراولر که مسئول ایجاد اختلال بر روی رادارهایی چون رادار درگیری و یا جستجوی سامانه ام 3 بود پرواز نکرده، زلاتان تصمیم می‌گیرد شانس خود را دوباره امتحان کند .پیش از این نیز برخی از واحدهای آتشبار موفق شده بودند با رادارهای vhf خود اف117 را کشف کند ولی زمانی که رادار درگیری که در باند ایکس بود روشن می‌کردند نمی‌توانستند آن را ببینند

ولی از شانس خوب زلاتان در آن شب در نبود پراولر وی توانست با رادار درگیری نیز اف117 را کشف کند اگرچه فاصله بسیار نزدیک بود. خود زلاتان می‌گوید که زمانی که دریچه پرتاب بمب اف117 باز شد باعث شد تا سطح مقطعی هواپیما بالا برود و آنها بتوانند آن را کشف کنند و در این صورت آنها نمی‌توانستند به این راحتی این هواپیما را ببینند. اف117 به عنوان یک هواپیمای پنهانکار بمب‌های خود را در درون بدنش حمله میکند و می‌توانست تا دو بمب هدایت لیزری را حمل کند. این اقدام برای کاهش سطح مقطعی رادار بود ولی زمانی که دریچه پرتاب بمب باز می‌شد سطح مقطعی افزایش پیدا می‌کرد. اگرچه اف ۱۱۷ در نزدیکی محل پرتاب بمب بود ولی خود خلبان بعدها ابراز کرد که وی اصلاً هنوز قصد پرتاب بمب را نداشت و دریچه نیز باز نبود. این گمانه زنی به وجود آمد که احتمالاً دریچه به شکل ناخواسته باز شده ولی اگر این چنین بود سنسورهای مربوطه به خلبان هشدار می‌دادند که چنین هشدار نیز نبود. در نهایت حتی به خلبان در مورد اینکه توسط رادار روی آن قفل شده است نیز توسط سامانه هشدار دهنده راداری هیچ اطلاعی داده نشده بود .سامانه پدافندی که با آن اف117  سرنگون شد، ۱۲۵ ام یا همان پیچوا ام (سام 3 ام) بود که نسخه ارتقا یافته سام ۳ بود که مجهز به یک دوربین اپتیکی برای کشف هدف بود. این دوربین البته در زمان یوگسلاوی مجهز به سامانه دید حرارتی نبود که بتواند به صورت حرارتی اف ۱۱۷ را کشف کند و البته زلاتان نیز هرگز نگفت که اف117 را با دوربین اپتیکی کشف کرده و البته باید این را در نظر گرفت که اتفاق در شب افتاده و دوربین نمی‌توانسته در چنین فاصله‌ای جنگنده را کشف کند در نهایت هرگز برخی از مسائل و معماهای این میان حل نشد

پنتاگون با این مسئله بسیار عادی برخورد کرد. آنها اعلام کردند اف117 اولین جنگنده پنهانکار آنها بوده که فناوری آن در اواخر دهه ۷۰ میلادی توسعه یافته .تاکتیک‌های رادار گریزی از آن زمان بسیار پیشرفت کرده و البته اف ۱۱۷ قبل از آن در جریان جنگ خلیج فارس و بعد از آن نیز در جریان جنگ خلیج فارس ۲ در سال ۲۰۰۳ هزار پرواز جنگی انجام داد حتی در جریان عملیات در یوگسلاوی نیز حدود 2.5 نیم پرواز می‌کرد و به نظر می‌رسد در آن شب از بخت خوب زلاتان بود که باعث شد که اف ۱۱۷ در آن شب سرنگون شود .در نهایت تنها چند سال بعد در سال ۲۰۰۴ پنتاگون به این نتیجه‌گیری رسید که اف ۱۱۷ در مقابل تهدیدات جدید پدافندی شانس زیادی ندارد و در سال ۲۰۰۶ این پرنده از خدمت خارج شد

سرنگونی اف117 و درس‌هایی که از آن گرفته شد در طراحی هواپیمایی مانند اف ۳۵ تاثیر بسیار داشت همچنین سرنگونی اف117 توسط یک رادار vhf نیز بعد ان تبدیل به پایه تکمیل رادارهای جستجو برای کشف هواپیماهای پنهانکار شد. بعد از این داستان ایالات متحده تلاش کرد تا با نصب بمب‌های هدایت ماهواره‌ای بر روی اف ۱۱۷ و بعد از آن سلاح‌های دوربرد با برد بیش از ۶۰ کیلومتر تا ۱۰۰۰ کیلومتر بر روی هواپیماهای چون اف ۳۵ تلاش کند تا جنگنده‌های پنهانکار را چندان به مراکز حساس دشمن نزدیک نشوند تا توسط سامانه‌های پدافندی کشف شوند و از راه دور دست به پرتاب سامانه‌های تسلیحاتی خود بزنند. ولی سرنگونی اف ۱۱۷ توسط یک سام ۳ دوران شوروی یکی از بزرگترین حوادث تاریخ جهان بود

جالب اینکه در سال ۲۰۱۱ این دو مرد با همدیگر دیدار کردند در آن زمان هر دو نفر از خدمت نیروهای مسلح خود خارج شده بودند. انها هرگز فکر نمی‌کردند زمانی در مقابل هم دوستانه در یک کافه بنشینند و با هم در مورد اتفاقی که افتاده صحبت کنند

نکته جالب ماجرا این است که هم اکنون روس‌ها در اوکراین بسیار از پیشرفته‌ترین سامانه‌های پدافندی خود از جمله اس ۳۰۰ و اس ۴۰۰ را بر اثر حملات موشک‌های اتکام و استرام شادو و یا راکت‌های هایماس از دست دادند و اینگونه به نظر می‌رسد که اجناس قدیمی روسی بهتر از نسخه‌های جدیدشان کار می‌کنند

****عضویت در کانال تلگرام سایت جنگاوران برای آگاهی از آخرین اخبار نظامی و آخرین مقالات درج شده در سایت****

عبدالحمید تارخ

مقالات مرتبط

بمب باران یوگسلاوی در سال1999