هنگامی که جنگ جهانی دوم تمام شد ترکیه در چهارچوب طرح مارشال در سالهای ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۱ موفق به دریافت کمکهای تسلیحاتی از آمریکا شد. این تجهیزات بیشتر شامل تسلیحات ارتش امریکا در جنگ جهانی دوم بود که حالا به صورت دست دوم تقریباً با کارکرد کم به دست ترکها افتاد. از سال ۱۹۵۲ ترکیه به پیمان آتلانتیک شمالی ناتو پیوست، پیمانی که هدف آن مقابله با توسعه طلبیهای حکومت اتحاد جماهیر شوروی بود .پیوستن به ناتو به معنای این بود که ترکیه باید به سرعت خود را تجهیز میکرد زیرا ترکیه با شوروی مرز داشت و عملاً راه دسترسی شوروی به دریای مدیترانه بود
از این رو در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ سیلی از جنگندههای آمریکایی وارد نیروی هوایی ترکیه شد. هواپیماهایی چون اف ۱۰۴، اف ۵ ،اف ۱۰۲ ،اف ۱۰۰، اف ۸۶ و اف ۸۴… وجود اتحاد جماهیر شوروی در همسایگی و همچنین خصومتهای مرزی با یونان باعث شد تا ترکیه به سرعت به سراغ جنگندههای پیشرفتهتر برود بدین گونه در سال ۱۹۷۲ ترکیه تصمیم به خرید پیشرفتهترین جنگنده که در آن زمان آمریکاییها تولید میکردند یعنی اف ۴ فانتوم برود
مقاله ای کامل در معرفی اف4 فانتوم را اینجا بخوانید
در فوریه سال ۱۹۷۲ اولین مذاکرات با آمریکا آغاز شد و طی ۵ ماه مذاکرات به نتیجه رسید .ترکیه به دنبال خرید ۴۰ فروند اف ۴ فانتوم از نسخه E بود .در زمستان سال ۱۹۷۳ ، ۱۱۰ نفر از پرسنل نظامی ترکیه به امریا رفتند تا دورههای لازم برای پرواز با فانتوم و استفاده از آن را ببینند در اواخر سال ۱۹۷۴ سرانجام بعد از یک سال آموزش و استفاده از فانتوم در خود آمریکا هواپیما تحویل نیروی هوایی ترکیه شد . اولین فانتوم در 30آگوست سال ۱۹۷۴ وارد ترکیه شد
ترکیه برای تجهیز فانتومهای خود در همان اولین سفارش ۳۵۰ موشک اسپارو نسخه E نیز سفارش داد
البته فانتوم یکسره وارد ترکیه نشدند. در سال ۱۹۷۴ در حالی که هنوز فانتومها کامل تحویل نشده بود ترکیه وارد یک جنگ با یونان بر سر قبرس شد. این مسئله باعث شد تا آمریکا برای کاهش تنش تحویل فانتومها را کمی به عقب بیندازد .از ۴۰ فروند فقط ۸ فروند در مرحله نخست تحویل شد و با آرام شدن داستان در سال ۱۹۷۵ با بقیه نیز تحویل شد. هنگامی که کمی تنش بین ایالات متحده و ترکیه بر سر یونان کاهش یافت ترکیه در سال ۱۹۷۵ مذاکراتی برای خرید تعداد بیشتری فانتوم با آمریکا آغاز کرد که شامل خرید ۸ فروند ار اف ۴ نسخه شناسایی فانتوم و ۳۲ فروند نسخه رزمی بود
ایالات متحده با تحویل موافقت کرد و ۵ هزارمین فانتومی که از خط تولید خارج شد یکی از فانتومهایی بود که قرار بود به ترکیه تحویل داده شود
ترکها از فانتوم بسیار راضی بودند و خواهان تحویل تعداد بیشتری بودند از این رو در برنامه به نام پروژه الماس صلح ۳ این کشور ۱۵ فروند فانتوم دست دوم ایالات متحده را تحویل گرفت. این فانتومها از دارای نیروی هوایی آمریکا مستقر در اروپا بودند که مستقیم از پایگاه خود در ایتالیا به ترکیه پرواز کردند. افزایش تعداد فانتومها به معنی افزایش تعداد تسلیحات مورد نیاز بود و باعث شد که در دهه ۱۹۷۰ ترک ها ۲۰۰ تیر در یک سفارش و ۷۲۰ تیر دیگر در سفارش دیگر موشک اسپارو از آمریکا تحویل بگیرند
با ورود نسخههای پیشرفتهتر اسپارو یعنی اسپارو نسخه اف ۲۴۰ تیر دیگر از این موشک تا سال ۱۹۷۹ از آمریکا تحویل گرفته شد
در اوایل دهه ۱۹۸۰ تعدادی از فانتومهای ترکی در سوانح مختلف از دست رفته بود ترکیه مدتی به دنبال خرید جنگنده جدید بود حتی به دنبال خرید اف ۱۴های ایرانی بودند
شاید جالب باشد بدایند که هنگامی که بعد از انقلاب57 در ایران برخی مدتی به دنبال فروش اف14 ایرانی بودند، ترکیه یکی از کشورهای بود که خرید ان را بررسی کرد و امریکا هم موافقت کرد ولی هزینه بالای خرید انها حتی به شکل دست دوم و این مسئله که بر اساس گفته منابع غربی انها بعد از خروج مستشاران امریکا وضعیت خوبی برای خدمت ندارند و هزینه بالای برای سرپا کردن انها باید پرداخت شود باعث شد تا ترکیه از این خرید صرف نظر کند و در نهایت به دنبال خرید اف16 برود
ترکیه مدتی به دنبال خرید ۴۰ فروند تورنادو از انگلستان رفت ولی در نهایت این برنامه نیز لغو شد تا ترکها تصمیم بگیرند دوباره ۱۵ فروند اف ۴ E دست دوم آمریکایی را خریداری کنند در ادامه در سال ۱۹۸۷ آنها ۴۰ فروند دیگر فانتوم دست دوم از موجودی فانتومهای گارد ملی آمریکا تحویل گرفتند تا به نظر بیاید با پایان دهه ۱۹۸۰ پرونده تحویل تعداد بیشتری فانتوم در ترکیه بسته شده
نیازی هم به فانتوم نبود اف۱۶ وارد خط تولید شده بود و در ترکیه تولید میشد جنگنده که بسیار کارآمدتر از فانتوم بود ولی این تمام داستان نبود طی بیش از ۱۰ سال خدمت فانتوم تعداد از آنها در سوانح مختلف از دست رفته بود از طرفی تعداد زیادی جنگنده منسوخ شده اف ۱۰۰ و اف ۱۰۴ باید جایگزین میشد ، اف16 های تولید نمیتوانست تمام آنها را جایگزین شود از این رو در سال ۱۹۹۰ ، ۴۰ فروند جنگنده فانتوم دست دوم دیگر از آمریکا تحویل شد
این آخرین دسته فانتومی بود که ترکیه از آمریکا تحویل میگیرد ولی آخرین دسته فانتومی نبود که قرار بود وارد خدمت ترکها شود
در سال ۱۹۹۰ هنگامی که دو آلمان شرقی و غربی با هم متحد شدند جنگ سرد به پایان رسیده بود به نظر میآمد که نیروی هوایی آلمان تعداد زیاد جنگنده دارد که دیگر با آنها نیازی ندارد ترکیه دست به کار شد و ۴۶ فروند نسخه شناسایی ار اف4 را از آلمان خریداری کرد. ۱۴ فروند آنها به شکل لوازم یدکی استفاده شدند و مابقی وارد خدمت شدند
فانتوم تاثیر بسیار زیاد در نیروی هوایی ترکیه داشت این جنگنده اولین هواپیمای چند منظوره واقعی نیروی هوایی ترکیه بود که میتوانست انواع موشکهای هوا به هوای فروسرخ و رادار نیمه فعال را هم کند و دست به پرتاب موشکهای هدایت اپتیکی ماوریک و یا بمبهای هدایت لیزری بزند .ترکیه به توان بالای این جنگنده آگاه بود ولی در دهه ۱۹۹۰ این جنگنده دیگر یک جنگنده به روز نبود .در دهه ۹۰ ترکیه به دنبال جایگزینی آنها رفت مدتی به دنبال خرید تورنادو انگلستان بود و مدتی نیز به دنبال خرید اف ۱۵ . برنامه خرید اف ۱۵ بسیار جدی بود ولی در دهه ۹۰ اقتصاد ترکیه کشش چنین خریدی را نداشت آنها دست کم ۱۵۰ جنگنده جدید میخواستند ولی پول زیادی نداشتند
ترکها که رابطه حسنی با آلمان داشتند نگاهی به برنامه ارتقاء فانتوم در آلمان میکردند این برنامه ارتقا شامل نصب رادار جنگنده اف ۱۸ به جای رادار قدیمی بود که به فانتوم آلمانی توان اجازه حمل موشک رادار فعال آمرام را میداد .دارای کابین به روز و الکترونیک جدید بود و عملاً یک جنگنده نسل ۴ در قالب یک نسل ۳ بود
در همان زمان سر و کله صنایع هواپیماسازی اسرائیل که IAI شناخته میشود پیدا شد .آنها در یک مناقصه که توسط ارتش ترکیه برگزار شده بود پیروز شدند .پیشنهاد آنها شامل نصب رادار، کامپیوتر پرواز ،سیستم جنگ الکترونیک ،کابین سامانههای نشانه گذاری و ناوبری جدید بر روی فانتوم ترکها بود
در سال ۱۹۹۷ سرانجام ترکها قراردادی با اسرائیلیها به ارزش ۶۳۲ میلیون دلار برای ارتقاء ۵۴ دستگاه از فانتومهای موجود نیروی هوایی ترکیه به نسخه جدیدی که به فانتوم ۲۰۲۰ ترمیناتور شناخته میشد به امضا رساندند. بر اساس این قرارداد ۲۶ فروند از فانتومها در اسرائیل و مابقی در ترکیه ارتقا پیدا میکردند .نخستین فانتوم ارتقا یافته در سال ۱۹۹۹ تحویل ترکها شد
ولی فانتومهای جدید ترکها که به نام ترمیناتور شناختی میشد چه تفاوتی با فانتومهای قبلی داشتند
اولین تفاوت آنها در رادار آنها بود. در مرحله اول قرار شد رادار ای پی جی ۶۵ که بر روی اف ۱۸ هورنت نصب شده بود روی این جنگندهها نصب شود. این رادار همان راداری بود که روی فانتومهای ارتقا یافته آلمانی نصب شده بود .این رادار در آن زمان به شکل نوساز در دسترس نبود و قرار بود از امریکا به شکل دست دوم تهیه شود ولی در نهایت اسرائیلیها پیشنهاد دادند که رادار بوم ایی ال 2032 ساخت شرکت التای اسرائیل روی این فانتومها نصب شود.این رادار یک رادار فراگیر بود که توسط اسرائیلیها روی جنگندهای مختلف ارتقا یافته در جهان از میگ21 تا اف5 و اف16 نصب و مورد استفاده قرار گرفته بود
این رادار جدید نه تنها جدیدتر از رادار آمریکایی ای پی جی 65 بود بلکه کارایی کلی بیشتری داشت. رادار دارای وزن ۱۰۰ کیلوگرم بود و بیشترین برد آن بر ضد اهداف هوایی به بیش از ۲۰۰ کیلومتر میرسید .میتواند از 80 تا 120 کیلومتری بر روی اهداف هوایی قفل کند و همزمان با دو هدف درگیر شود. در قیاس با رادار قدیمی فانتوم یعنی رادار ای پی کیو ۱۲۰ که دارای بیشترین برد کشف حدود ۷۰ تا ۱۰۰ کیلومتر بود و برد قفل آن بین ۵۰ تا ۲۵ کیلومتر بود
رادار جدید توان کشف اهداف دریایی را از بیش از برد ۳۰۰ کیلومتری داشت و حتی میتوانست اهداف زمینی متحرک را نیز کشف کند توان نقشه برداری از سطح زمین را داشت و میتوانست ساختمانها و پلها را مشخص کند و توان هدایت موشک های راداری ضد کشتی را نیز داشت . این رادار از نظر مشخصات کاملاً با رادار ای پی جی ۶۸ جنگنده اف ۱۶ برابر بود
نسل جدیدی از کامپیوترهای مرکزی بر روی این جنگنده نصب شد. این کامپیوتر ساخت مارکنی نه تنها اجازه نصب مقدار زیادی از تسلیحات جدید غربی را میداد بلکه میشد آن را برای انجام ماموریتهای مختلف برنامهریزی کرد .اتصال این کامپیوتر به سامانه ناوبری ماهوارهای باعث شده بود تا بتوان آن را به شکلی برنامهریزی کرد که از زمان برخاستن تا لحظه درگیری با هدف کاملاً هواپیما به شکل خودکار عمل کند. هواپیما با کمک این سیستم جدید میتوانست دست به ناوبری در ارتفاع بسیار پست بدون دخالت خلبان بزند و با دقت ۹۰ متر به نزدیکی خود برسد. کامپیوتر جدیدتوان تعیین اولویتها بسته به سطح تهدیدات هدف را داشت و میتوانست به خلبان توصیه کند از چه سلاحی و در چه زمانی استفاده کند
کامپیوتر جدید کمک کرد تا هواپیما بتواند از سیستم مدیریت جنگ الکترونیک ALQ-178 استفاده کند. این سامانه خود شامل چند بخش است. اول آنتنهای دریافت کننده امواج راداری دشمن که میتوانست با دقت بالایی زاویه قرارگیری رادار دشمن و طول موج راداری که به هواپیما میتابد را مشخص کند .این سیستم نه تنها میتواند جهت و موقعیت و نوع رادار دشمن را مشخص کند بلکه با دریافت و تجزیه و تحلیل آن به سیستم ضد جنگ الکترونیک این هواپیما کمک میکرد تا امواج مشابه تولید کرده و رادار دشمن را فریب دهد. این سیستم مشابه همان سیستمی است که بر روی اف ۱۶های بسیاری از کشورها از جمله ترکیه نصب است
کابین مجهز به نمایشگر سربالایی hud ELOP 976 ساخت البیت اسرائیل شده است که نه تنها تمام اطلاعات پرواز مانند سرعت ارتفاع و یا زاویه پرواز را در اختیار خلبان میگذارد بلکه میتواند تصاویر رادار و همچنین میزان تسلیحات و نوع تسلیحات انتخاب شده در اختیار خلبان قرار داده و همچنین نمایشگر سربالایی سایت هدفگیر تسلیحات مختلف میباشد .این نمایشگر متصل به رایانه کنترل آتش بالستیک جنگنده است و برای هدفگیری توپ راکت و بمبهای سقوط آزاد و موشک های مختلف با دقت بسیار بالا مورد استفاده قرار میگیرد
کابین مجهز به سیستم هوتاز شده که به معنی این است که سامانههای حیاتی مانند سیوچ انتخاب فرکانس رادیو ، سویپ پس سوز موتور ، سوئیچ انتخاب تسلیحات بر روی دسته گاز قرار گرفته تا خلبان نخواهد در لحظات حساس درگیری هوایی برای انتخاب سلاح دست از روی دسته گاز بردارد
کابین جلو نیز طی ارتقا مجهز به یک نمایشگر رنگی چند منظوه قابل برنامه ریزی شد که انواع دادهای پروازی ، ناوبری، تسلیحات به روی انها به انتخاب خلبان قابل نمایش است.در کابین عقب دو نمایشگر به کار رفته است .
غلاف جنگ الکترونیک Elta EL/L-8222 ساخت التای اسرائیل که که این سیستم نیز یک سیستم جنگ الکترونیک خودکار است که با دریافت امواج راداری دشمن با کمک سامانه ALQ-178 طول موجهای لازم برای مقابله با رادار دشمن را ایجاد میکند
سامانه MIL-STD-553B که یک سامانه ارتباط داده امن میباشد که وظیفه آن ارسال اطلاعات سامانههای مختلف این هواپیما مانند رادار و سامانههای اپتیکی به مرکز فرماندهی و یا دریافت اطلاعات لازم از مراکز دیگر برای خدمه هواپیما است
سیستم هشدار دهنده راداری با کمک سیستم پرتاب کننده چپ و فلر جدید با هماهنگی با رایانه مرکزی هواپیما به محض دریافت هشدار در مورد افزایش شدید امواج دریافتی که به معنای قفل راداری میباشد دست به پرتاب فلر و کف برای فریب رادار دشمن میزند
فانتومهای ترکی به صورت سنتی مجهز به موشک فروسرخ سایدواندر در نسخه ال و ام برای رزم هوایی نزدیک و موشک اسپارو در نسخههای ایی و اف یعنی دو نسخه آخر این موشک بودند .موشک اسپارو با رادار قدیمی در بهترین حالت توان درگیری در ۲۵ تا ۳۵ کیلومتری را به فانتوم میداد ولی با رادار جدید به دلیل افزایش برد قفل راداری این موشک حتی در ارتفاع بالا و سرعت بالا در صورت رها شدن از فانتوم(سرعت بالا صوت) میتواند به برد ۷۰ کیلومتر نیز دست یابد
با وجود این بزرگترین تفاوت این نسخه در رزم هوایی با نسخه قبلی دارا بودن توان حمل و شلیک موشک رادار فعال آمرام است .آمرام یک رادار موشک فعال است که به فانتوم اجازه شلیک کن و فراموش کن میدهد یعنی موشک مانند همه موشکها رادار فعال بعد از اینکه به طرف هدف شلیک میشود به صورت خودکار تا نزدیکی هدف پرواز کرده تا با رادار خود بتواند هدف را کسب کند از این رو نیازی به رادار جنگنده بعد از شلیک برای هدایت ندارد و فانتوم بعد از شلیک میتواند میدان نبرد را ترک کند .این امکانی است که اسپارو در اختیار فانتوم قرار نمیداد .ترکیه از دو مدل بی و سی آمرام با برد ۵۰ تا ۱۰۵ کیلومتر استفاده میکند و هر دو نیز بر روی فانتوم قابل نصب است.البته تنها به شکل تست این موشک روی ترمیناتور شلیک شد، به دلیل اینکه نقش اصلی ترمیناتور طی ارتقا تهاجم زمینی بود و دفاع هوایی بر عهده اف16، هرگز به شکل عملیاتی امرام روی ترمیناتور نصب شد ولی برای مواقع خاص تمامی سیم کشی ها، نرم افزارها و سخت افزار های لازم برای حمل و شلیک این موشک روی تریمناتور انجام شده است.
همچنین این نسخه میتواند موشک تهاجم زمینی برد بلند اسرائیلی پوپای را با برد ۸۰ کیلومتر حمل کند .این سلاح هدایت اپتیکی با توان هدایت همزمان برای هدف قرار اهداف در برد خارج پدافند ساخته شده و دارای دقت حدود ۳ متر است
با پایان برنامه ارتقا بر روی فانتومها توسط اسرائیل نیروی هوایی ترکیه تصمیم گرفت ارتقا بیشتری را روی تعداد بیشتری از فانتوم های خود انجام دهد.
بعد از پایان یافتن پروژه ترمیناتور ۲۰۲۰ برنامه ترمیناتور ۲ آغاز شد که در واقع هدف از آن ارتقا ۴۸ فروند از فانتومهای اسکادران ۱۱۲ و ۱۷۲ به ترمیناتور بود. در مرحله اول نیز قرار بود این ارتقا توسط اسرائیلیها انجام شود ولی در نهایت برنامه با سرد شدن رابطه اسرائیل و ترکیه لغو شد تا اینکه شرکت آسلسان ترکیه در سال ۲۰۰۶ برنامه جدید را در دست گرفت و نخستین فانتوم ارتقا یافته را در سال ۲۰۱۰ تحویل نیروی هوایی داد
این ارتقا شامل نصب سامانه ناوبری ساخت این شرکت بر روی فانتوم با سیستم هدایت ماهوارهای بود که دارای یک سیستم خلبان خودکار و نقشهخوان دیجیتال نیز بود. کابین نیز ارتقا یافته و مجهز به دو نمایشگر رنگی کریستال مایع قابل برنامهریزی شده بود. همچنین سیستمهای آنالوگ به سیستمهای دیجیتال جدید ارتقا یافتند و هواپیما مجهز به غلاف نشانه گذاری لیزری ساخته شرکت آسلسان شد. با وجود این تنها ۱۶ فروند فانتوم توسط این شرکت ارتقا پیدا کرد که شامل تعویض رادار یا دست کم ارتقای در سطح ارتقا توسط اسرائیلیها نبود
ارتقا بخشی از این ناوگان چه توسط اسرائیل و چه ترکیه باعث شد تا فانتوم ها توان حمل تسلیحات جدیدی را پیدا کنند .به غیر از موشک آمرام و بمب پوپای فانتومها مجهز به تسلیحات پیشرفتهتری همچون موشک ضد رادار هارم شدند این موشک مانند موشک آمرام با جنگنده اف ۱۶ از امریکا وارد ترکیه شده بود. هارم برای اولین بار به فانتوم اجازه میداد تا دست به عملیات ضد رادار و سرکوب پدافند بزند
در ادامه ترک ها دست به هماهنگ سازی تسلیحات پیشرفتهتر دیگری بر روی فانتومهای خود زدند
از جمله این تسلیحات می توان به
بمب ام بی یک بمب بالدار کوچک با برد ۱۰۰ کیلومتر اشاره کرد که دارای سیستم هدایت ماهوارهای است. ام بی در واقع نسخه ترکی بمب آمریکایی استیبی است
بمب لاکین که یک بمب هدایت ماهوارهای است که در واقع شامل یه کیت هدایت شونده برای تبدیل بمبهای سقوط آزاد مارک ۸۲ و ۸۳ به سلاح هدایت شونده است .لاتین دارای سیستم هدایت ماهوارهای است ولی دارای یک سنسور مرحله آخر نیز میباشد که با سیستم تصویرساز حرارتی کار میکند و دارای برد کلی ۲۸ کیلومتر است
سری بمبهای هدایت لیزری و ماهوارهای اچ جی کا شامل نسخههای بالدار برد بلند با برد ۱۰۰ کیلومتر نیز میباشد. اگرچه نسخههای معمولی آن دارای برد ۲۸ تا ۳۰ کیلومتر هستند
موشک کروز SOM با برد 300 کیلومتر دوربردترین سلاح ترمیناتور ترکهاست. این موشک هدایت ماهواره کروز دارای برد ۳۰۰ کیلومتر است و سیستم هدایت ماهواره استفاده میکند
ترکیه بین سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ تمامی فانتومهای غیر ارتقا یافته خود را از خدمت خارج کرد و هم اکنون حدود ۵۴ فانتوم در خدمت دارد که از انواع ترمیناتور و نسخه ارتقا یافته در داخل ترکیه به نام تی ام شناخته می شوند.فانتوم در ترکیه اگرچه از نظر الکترونیکی برای رزم هوایی نیز ارتقا یافت ولی بحث دفاع هوایی بر عهده اف ۱۶ است. فانتوم مجهز به تسلیحات برد بلندی چون موشک som و سلاح پاپای و دیگر تسلیحات تهاجم زمینی بیشتر در نقش هوا به زمین ایفای نقش میکند. هدف از ارتقا فانتوم به ترمیناتور ۲۰۲۰ باقی ماندن آن در خدمت تا سال ۲۰۲۰ بود، ولی با در نظر گرفتن قابلیتهای این جنگنده و عدم وجود جایگزین مناسب برای آن که ناشی از عدم تحویل اف ۳۵ به ترکیه بر سر خرید سامانه اس ۴۰۰ از از روسیه میشود، ترکها تصمیم گرفتند تا سال ۲۰۳۰ نیز از این جنگنده استفاده کنند. ارتقاء ترمیناتور یکی از برترین ارتقاههای انجام شده بر روی فانتوم است ،تنها فانتوم های یونانی، ژاپنی و المانی از نظر ارتقا الکترونیکی قابل قیاس با فانتوم ترکها هستند که البته همکنون المان و زاپن فانتوم های خود را از خدمت خارج کردند.البته فانتوم های ایرانی نیز توان بالای در زمینه تسلیحات تهاجم زمینی طی ارتقا یافتند اگرچه از نظر الکترونیکی قابل قیاس با ترمیناتور نیستند
****عضویت در کانال تلگرام سایت جنگاوران برای آگاهی از آخرین اخبار نظامی و آخرین مقالات درج شده در سایت****
عبدالحمید تارخ
مقالات مشابه
تسلیحات قابل حمل توسط فانتوم های ایرانی
