بمب افکن اتمی توپلوف 160 بلک جک
در اوائل دهه 1960 امریکا برنامه بمب افکن بلند پرواز و سریع ایکس بی 70 را لغو کرد ولی به دنبال طرح بمب افکن مافوق صوت ارتفاع پایین رفت پروژه ای که در نهایت منجر به ساخت ب1 لنسر شد.
شوروی این تحرک امریکا رو تحت نظر داشت و از این رو دست به توسعه طرحی برای ماموریت مشابه رفت.در همان دوران شوروی بر روی طرح سوخوتی 4 کار میکرد که دارای بال دلتا بود و شبیه توپلوف 144 بود.این طرح بعد از ساخت دو پیش نمونه لغو شد تا اینکه در نهایت سوخو مدتی بر روی طرحی با نام تی 4 ام اس کار کرد که ان نیز دارای بالی دلتا شکل بود.
در همان زمان میاشویچ که اولین بمب افکن دوربرد جت شوروی یعنی ام 4 را ساخته بود کار روی طرحی با نام ام 50 را اغاز کرد که دو فروند از ان نیز ساخته شد و اگر عملیاتی میشد بزرگترین بمب افکن جهان میشد . همچنین میاشویچ روی طرح ام 20 نیز کار کرد که دارای بالی بسیار پیچیده بود ولی در نهایت در سال 1970 نیروی هوایی طرح کمپانی توپلوف را برگزید که دارای بالی دلتا بود. طرح جدید که 160ام نام داشت در سال 1972 و دارای بالی شبیه تی 4 ام اس بود. با وجود این قبل از ساخت حتی پیش نمونه مشخص شد که طرح با بال دلتا به سرعت لازم بیش از دو ماخ نمی رسد و توپلوف طرح جدید با نام توپلوف 160 را با بالی متغییر ارائه کرد.در سال 1977 ساخت سه پیش نمونه تصویب شد
اولین نمونه در سال 1981 منتاژ شد و 18 دسامبر سال 1981 اولین پرواز خود را انجام داد و سه ماه بعد به سرعت 2200 کیلومتر بر ساعت دست یافت. پیش نمونه دوم در سال 1984 پرواز کرد و به نمونه تولید بسیار نزدیک بود و یک هفته بعد پیش نمونه سوم پرواز کرد و در سال 1987 وارد خدمت شد
توپلوف 160 که ناتو به ان نام بلک جک را داد هواپیمای بود که از نظر کلی شباهت بسیار به ب1 امریکایی دارد اگرچه از ان بسیار بزرگتر است و به خوبی قابل تشخیص . اگرچه الیاژ ان همچنان نامشخص است ولی به نظر می رسد دارای بدنه الومنیومی است و در برخی نقاط از تیتانیوم و کامپوزیت بهره برده شده است .
بال متغییر بمب افکن دارای زاویه رفت و برکشت 20 تا 65 درجه است و در سه زاویه قرار میگیرد که در حال بسته برای پرواز با سرعت بالای در ارتفاع پایین، در حال میانه (35 درجه)برای پرواز کروز و در حالت کاملا باز برای پرواز در ارتفاع بالا و یا نشست و برخواست . دارای سامانه کنترل بالی مشابه توپلوف 22 است و از سامانه هیدرولیک و کابل بهره میبرد . دارای پیش بال است و بخش متحرک پشت بال دو تکه میباشد. دارای سه ارابه فرود است که ارابه فرود جلوی دو چرخ و دو ارابه فرود عقبی شش چرخ هستند
هواپیما دارای چهار خدمه است که شامل دو خلبان، بمب انداز که وظیفه ناوبری را نیز بر عهده دارد و در نهایت افسر رادار و جنگ الکترونیک . خلبان و کمک خلبان در جلو قرار دارند و دارای یک روپوش متحرک در بالای شیشه سقف جلو برای جلوگری از ورود تشعشات اتمی به درون بمب افکن در زمان پرتاب بمب های اتمی هستند و دو خدمه دیگر پشت سر انها قرار دارند که هر چهار نفر بر روی صندلی پرتاب شونده رو به بالا قرار میگیرند . صندلی پرتاب صفر صفر خدمه از نوع کا 36 ال کا است که بر روی برخی شکاری های روسی همچون میگ 29 و سوخوی 27 نیز نصب است
صندلی ها دارای گرم کن و ماساژور بوده و همچنین بمب افکن دارای توالت و محلی برای گرم کردن غذا است. کابین در نسخه تولید کاملا انلوگ است و دو خلبان فاقد نشانگر دیجیتال هستند اگرچه دو خدمه دیگر چند نمایشگر تک رنگ در دست دارند. خدمه از طریق یک دریچه از زیر هواپیما که پشت سر ارابه فرود جلوی می باشد وارد بمب افکن میشوند
توپلوف 160 دارای چهار موتور توربوفن پس سوز دار کوزنتسوف ان کا 32 است که یکی از قدرتمندترین موتور های موجود جهان در بخش نظامی است. موتورها در چهار غلاف جدا از هم به صورت دو به دو در زیر بدنه (دو به دو در دو طرف بدنه) قرار دارند و از ورودی متغییر در بخش جلو استفاده میکند. این موتور ها دارای توان 30872 پاوند بدون پس سوز و 55140 پاوند با پس سوز است و دارای سه مرحله کمپرسور است.
هواپیما دارای برق سه فاز که از چهار ژنراتور بهره می برد و یک منبع قدرت اضافی نیز دارد .
دارای 171000 لیتر سوخت داخلی است که در 13 مخزن جا شده و هر مخزن پمپ خود را برای پمپ سوخت در اختیار دارد . همچنین هواپیما در دماغه دارای یک لوله جمع شونده سوختگیری هوایی است و میتواند در یک پرواز انتقالی بدون مهمات به برد 14000 کیلومتری دست پیدا کند و بیشترین سرعت ان 2230 کیلومتر بر ساعت در ارتفاع بالا است
هواپیما در دماغه دارای رادار ابزور-کا است که توان کشف یک هدف به اندازه یک ساختمان و یا ایستگاه قطار را از برد 250 کیلومتری دارد . رادار دارای توان نقشه برداری از سطح زمین و حتی توان کشف حرکت خودرو ها را روی جاده دارد. ابزو برای ناوبری و حمله استفاده می وشد و در واقع نسخه ارتقا یافته رادار توپلوف 95 ام اس است. توپلوف 160 با ابزور میتواند دست به بمب باران راداری بزند و با کشف هدف توسط رادار رایانه دست به محاسبه برای زمان و موقعیت پرتاب بمب می زند اگرچه این توانایی است که توپلوف 95 ام اس و توپلوف 22 ام نیز دارند. همچنین زیر رادار اصلی یک رادار Sopka قرار دارد که وظیفه تعقیب پستی و بلندی زمین برای پرواز در ارتفاع کم را دارد.
بمب افکن توان پرواز خودکار بدون نیاز به خدمه را در ارتفاع 30 متری از سطح زمین را دارد و از این رو در هر شرایط اب و هوایی توان پرواز لازم را دارد
سامانه ناوبری K-042K بر مبنایی ژیرسکوپ حلقه لیزری میتواند بر اساس یک سامانه نقشه خان خودکار با دقت 20 متر موقعیت بمب افکن را مشخص کند و بمب افکن را بعد از هزاران کیلومتر به هدف برساند.این سامانه دارای یک صفحه نمایش متحرک نقشه خان برای ناوبر است
همچنین دارای سامانه ناوبری Sprut-SM که به صورت خواص برای عملیات با کمک موشک خا 55 طراحی شده است
همچنین هواپیما دارای یک سامانه اپتیکی OBP-15T در زیر دماغه است. این سامانه اپتیکی هماهنگ با رادار برای کشف هدف به صورت اپتیکی طراحی شده و هر هدفی توسط رادار کشف شود ، بلافاصله به صورت خودکار نیز توسط اپتیک کشف میشود.برد کشف اپتیک ان بر ضد یک هدف بزرگ تا 35 کیلومتر نیز می رسد و توان عملیات در شب نیز می باشد
همچنین هواپیما از سامانه جنگ الکترونیک، سامانه شناسایی دوست از دشمن، سامانه پرتاب کننده شراره و پوشاله و هشدار دهنده راداری برخوردار است. همچنین دارای یک هشدار دهنده فروسرخ ماک –کا در زیر بدنه است که نزدیک شدن موشک را به خدمه با تعقیب شعله انتهایی موشک خبر میدهد
توپلوف 160 بزرگترین بمب افکن جهان است و حتی 1.5 متر از ب 52 بزرگتر است. از نظر قدرت حمل تسلیحات نیز از با توان حمل 40 تن بمب از همه بمب افکنهای جهان برتراست (البته به صورت اسمی). دارای دو دهلیز داخلی در پشت سر هم برای حمل جنگ افزاری است که دارای طول 11 متر طول است و از یک پرتاب کننده چرخشی در هر دهلیز بهره می برد.این بمب افکن همزمان با موشک کروز اتمی خا 55 که رقیب تاماهاوک امریکایی بود توسعه یافت و در واقع یکی از وظایف ان شلیک این موشک بود. ها 55 موشک کروز اتمی با برد 2500تا 3000 کیلومتر است و توپلوف 160 میتوان در دهلیز داخلی گران خود که در میانه بدنه قرار دارد تا 12 فروند از این موشک حمل کند یا میتوان به همین میزان نسخه متعارف ان را با نام خا 101 با خود حمل کند.همچنین نسخه های دیگری موشک خا 55 مانند خا 555 و خا 102 نیز توسط توپلوف 160 قابل پرتاب است(برای اشنایی با این موشک به مقاله موشک کروز اتمی خا55 رجوع کنید).تمامی این موشک ها دارای سامانه هدایت تراکام بوده و از دوربین دید حرارتی برای قیاس هدف در اخرین مرحله استفاده میکنند و همکنون دوربرترین کروز هواپرتاب روسها هستند. در کنار ان میتواند تا 24 موشک کروز اتمی ای اس 16 با برد 300 کیلومتر و سرعت 5 ماخ را حمل کند.در ارتقائات جدید توان حمل موشک خا 35، خا 58 و خا 31 و یا 12 بمب 1500 کیلوگرمی هدایت ماهواره ای را نیز یافته است
در نقش یک بمب افکن توان حمل تا 64 بمب 250 کیلوگرمی فاب 250 ویا 64 بمب خوشه ای 250 کیلوگرمی ویا 32 بمب 500 کیلوگرمی انفجاری ویا همین میزان بمب خوشه ای 500 کیلوگرمی ویا 22 بمب 750 کیلوگرمی ویا 18 بمب یک تنی ویا 8 بمب 1500 کیلوگرمی ویا 4 تا 6 بمب اتمی را حمل کند.
گفته شده برد رزمی بلک جک با شش موشک کروز اتمی خا 55 و با سرعت مادون صوت 12000 کیلومتر وبا سرعت صوت 7200 کیلومتر است
اولین بلک جک عملیاتی در سال 1987 تحویل هنگ 184 بمب افکن شد که در اکرایین مستقر شد زمانی که در سال 1991 شوروی فروپاشی کرد 19 فروند توپلوف 160 بسیار جوان که برخی حتی صد ساعت نیز پرواز نداشتند در اکرایین باقی ماند که تا میانه سال 1992 زمینگیر شدند زیرا سوخت و لوازم یدکی از روسیه نمی رسید. این بلک جک ها برای اکرایین ارزشی نداشت ولی برای روسها ارزش بالای داشت و از این رو تبدیل به کالای تجاری شد تا اکرایین در ازاء دریافت منافع اقتصادی انها را به روسیه بازگردند ولی مشکل قیمت بود
اکرایین 3 میلیارد دلار برای تمامی 19 فروند میخواست که روسها حاضر به پرداخت انها نشدند و در نهایت در سال 1998 در پی تلاش غرب برای کاهش حامل های اتمی اکرایین تصمیم به نابود کردن 19 فروند باقی مانده گرفت .
در پی حملات هوایی ناتو به صربستان در سال 1999 روسها دوباره برای بازگردانند 8 فروند توپلوف 160 وسه فروند توپلوف 98 ام اس که همگی تولید سال 1991 بودند با اکرایین وارد مذاکره شدند. این مذاکرات بازگرداند 575 فروند خا 55 ام اس را نیز شامل میشد. در نهایت طی یک قرار داد 2.8 میلیارد دلاری که البته از بدهکاری گازی اکرایین به روسیه کم شد هشت فروند بلک جک و سه فروند توپلوف 95 و تمامی موشکها بازگردانده شد ولی مابقی در اکرایین نابود شدند. اخرین بلک جک در سال 2001 در اکرایین نابود شد
همچنین در سال 2000 یکی از بمب افکنها نیم کاره که از سال 1992 در خط تولید در کازان باقی مانده بود و هرگز تکمیل نشده بود بازسازی و تحویل شد تا در سال 2001 میلادی روسها دارای 15 فروند توپلوف 160 باشند. واحد جدید این بمب افکنها که از سال 1992 با شش فروند بمب افکن تشکیل شده بود واحد 121 نامیده شد
یک فروند از بلک جک ها در 18 سپتامبر سال 2003 از دست رفت تا تعداد به 14 فروند کاهش یابد ولی در سال 2005 یک فروند دیگر نو ساز وارد خدمت ارتش روسیه شد.یک فروند دیگر به عبارتی اخرین بدنه باقی مانده از جنگ سرد و دوران شوروی نیز در سال 2017 میلادی با نام توپلوف160 ام2 رو نمایی شد
واحد 121 به دستور پوتین از سال 2007 دست به پرواز های استراتژیک بر فراز اروپای شمالی دست زد پروازهای که تمامی طول جنگ سرد ادامه داشت ولی در سال 1991 لغو شده بود. اولین بار در 27 دسامبر سال 2007 دو فروند بلک جک در نزدیکی دانمارک پرواز کردند که مورد رهگیری دو فروند اف16 قرار گرفتند
یک فروند نوساز دیگر در سال 2007 تحویل ارتش شد تا کل ناوگان به 16 فروند برسد. همکنون نیروی هوایی روسیه تصمیم دارد تا ناوگان خود را تا سال 2025 ویا 2030 به 30 فروند افزایش دهد.
در سپتامبر سال 2008 دو فروند بلک جک به ونزوئلا رفتند چند روز در انجا دست به پرواز زدند که این نزدیک ترین استقرار بمب افکنهای روسها اتمی دست کم از سال 1962 در نزدیکی امریکا بود
همچنین در سال 2010 میلادی دو فروند از این بمب افکنها با یک پرواز 18000 کیلومتری رکورد جدید را از نظر میزان مصرف سوخت و برد در بین هواپیماهای جهان ثبت کردند
همکنون روسیه در حال ارتقا 10 فروند بلک جک خود تا سال 2020 است. بلک جکهای ارتقا یافته دارای رادار ارتقا یافته با دقت و قدرت بیشتر که توان تفکیک بهتری دارد، کابین به روز شده با نمایشگرهای چند کاره، سامانه جنگ الکترونیک و هشدار دهنده جدید است و همچنین این نسخه توان حمل موشک های ضد کشتی خا 35، بمب های هدایت ماهواره ای را دارد .این نسخه که با نام توپلوف 160 ام2 شناخته می شود از تکیمل یک فروند از بدنه های باقی مانده از دوران جنگ سرد به دست امده است که اولین فروند ان در سال 2017 میلادی عملیاتی شد
توپلوف 160 برای روسها بازی قدرتمند و کارای است اگرچه تعدادش کم است ولی همین ناوگام کم به دلیل توان شلیک تعداد بالای موشک کروز دوربرد دقیقی و همچنین برد بالای خود بمب افکن میتواند بسیار تاثیر گذار باشد. اگرچه در قیاس با ب1 دارای برد و سرعت بیشتری است ولی توپلوف 160 دارای سطح مقطعی بالاتر و همچنین توان حمل تسلیحات کمتری به صورت واقعی است و البته ب1 سلاح های تاثیر گذار تری را حمل میکند
اولین استفاده عملی از این بمب افکن به شلیک موشک خا555 بر ضد اهدافی در سوریه در 7 نوامبر سال 2015 میلادی بر میگردد . در این روز این بمب افکن در کنار بمب افمن های توپلووف 95 دست کم 34 موشک خا555 را به طرف اهدافی در سوریه شلیک کرده اند. این بمب افکن طی چند ماموریت بر فراز سوریه ظاهر شد. یک بار با یک پرواز 13 کیلومتری و دور زدن تمام شمال اروپا و شرق اقیانوس اطلس از طریق مدیترانه به سوریه رسید(برای رد نشدن از فراز کشورهای اروپایی و ترکیه ) و بار دیگر با رد شدن از اسمان ایران و عراق به سوریه رسید
برخی از مشخصات توپلوف 160 عبارت اند از طول 54.10 و ارتفاع 13.10 متر ،وزن خالی 110000 کیلوگرمی ،بیشترین سرعت 2.05 ماخ ، برد با شش موشک اتکی خا 55 و با سرعت زیر صوت 12000 کیلومتر ، سقف پرواز 15000 متر .این هواپیما از چهار موتور توربوفن سامارا ان کا 321 با توان 30000 پاوند بدون پس سوز و 55115 پاوند با پس سوز . توان حمل تا 40 تن سلاح شامل انواع بمب های سقوط ازاد و اتمی و موشک های کروز خا15/ 55/555/101 و 102 در نقش اتمی و متعارف
ترجمه:عبدالحمید تارخ
