تاریخ

طاعون سیاه بلای هولناک یا زمینه ساز ظهور رنسانس

طاعون سیاه بلای هولناک یا زمینه ساز ظهور رنسانس

پیش گفتار

در طی دو ماه اخیر ابتدا چین و سپس بخش های وسیعی از جهان درگیر ویروس

SARS-COV-2  یا همان کرونا شده است. اگرچه شیوع این بیماری تا به حال باعث مرگ هزاران نفر و وارد آوردن  میلیاردها دلار خسارت به اقتصاد جهان شده است، اما در مقایسه با ویروس های همه گیری مثل طاعون سیاه قرن 14 میلادی و آنفولانزای اسپانیایی قرن بیستم هنوز بسیار ضعیف تر به نظر می رسد.

مقدمه

بشر در طول هزاران سال زندگی اش بر روی کره زمین با بیماری های واگیردار بسیار دست و پنجه نرم کرده است . لیست بیماری های واگیر دار تاریخ بشر طولانی است اما یکی از قدیمی ترین و سرسخت ترین  این بیماری ها طاعون است، بیماری که بارها در گوشه و کنار کره زمین شایع شده و متهم اصلی مرگ میلیون ها نفر در طی تاریخ  است.

اگرچه در طول تاریخ اپیدمی طاعون در کشورها و قاره های مختلف شیوع پیدا کرده اما یک دوره خاص از شیوع این بیماری تاثیر بسیار زیادی بر روی تمدن بشری گذاشت.  بیماری که به نام طاعون سیاه یا مرگ سیاه  که در قرن چهاردهم میلادی از آسیا آغاز شد و بتدریج بیشتر قاره آسیا ، اروپا و حتی  شمال آفریقا را درگیر خودش کرد. طاعون سیاه اولین اپیدمی است که نحوه شیوع و میزان تلفات آن توسط مورخان بسیاری روایت شده است.

چین نقطه آغاز اپیدمی

زمانی که بیماری طاعون سیاه ظهور کرد جهان به تازگی یک بلای خونین را از سر گذرانده بود. حدود 70 سال قبل از ظهور طاعون سیاه یعنی در سال1270 میلادی  حملات ویرانگر مغول ها در آسیا و بخش هایی از اروپا  به نهایت خود رسید. 20 سال بعد از اتمام حملات مغول هم جنگ های صلیبی در 1291 پایان یافت . در واقع مردم جهان تصور می کردند دوران سختی و ظهور بلایای مختلف به پایان رسیده که ظهور طاعون سیاه دنیا را دگرگون کرد.

در مورد نقطه آغاز بیماری طاعون سیاه تا قرن ها بین مورخان اختلاف نظر وجود داشت. آغاز بیماری از آسیای میانه تا حمله مغول ها به  کریمه و استفاده از جنازه بیماران طاعونی به عنوان سلاح میکروبی هم جزو مناطق شروع این بیماری ذکر شده بود. تا اینکه بالاخره  متخصصان ژنتیک اعلام کردند طاعون سیاه برای  اولین بار از چین به بقیه نقاط دنیا صادرشده است. بیماری مهلک طاعون در سال 1346 در کشور چین آغاز شد. زمانی که شیوع این بیماری در چین آغاز شد بیش از یک قرن از حمله مغول ها  به چین می گذشت و سلسله مغولی یوان در سال های پایانی عمر خود بود. به لطف شبکه تجاری  گسترده جاده ابریشم بیماری به سرعت منتقل شد.

نقشه مربوط به همه گیری طاعون سیاه در خاورمیانه ،شمال آفریقا و اروپا
نقشه مربوط به همه گیری طاعون سیاه در خاورمیانه ،شمال آفریقا و اروپا

موش های آلوده به باکتری  یرسینیا پستیس از طریق کشتی های تجاری جنوا که برای تجارت به چین آمده بودند  و از طریق ابتدا به شبه جزیره کریمه و سپس به جزیره سیسیل ایتالیا رسیدند. به لطف شبکه گسترده تجاری  بین چین و سایر کشورها رشد این  این بیماری در آسیا و اروپا آغاز شد.

بحران در اروپا

طاعون سیاه در سیسیل  توسط ملوانان بیمار به سرعت منتشر شد و در طی مدت کوتاهی تقریبا نیمی از جمعیت ایتالیا را به کام مرگ فرستاد. گستره بیماری به حدی بود که تا سه سال آینده از روسیه تا ایسلند و حتی گرینلند نیز دچار طاعون شدند.  تا پیش از رسیدن طاعون به قسطنطنیه طاعون باعث مرگ دو میلیون نفر شد. طاعون سیاه اولین بیماری همه گیر در تاریخ قاره اروپا بود به همین خاطر تاثیر بسیار زیادی بر اوضاع سیاسی،اجتماعی، اقتصادی و حتی مذهبی این قاره گذاشت. بیماری در عرض یک سال کل حوزه مدیترانه را دربرگرفت و در بهار 1349 به وین و سپس به مجارستان و بخش هایی از لهستان رسید.

علی رغم  آغاز اپیدمی به دلیل ضعف شدید در علم پزشکی ،هیچ کس راه انتقال بیماری را نمی دانست و ایده ای به نام قرنطینه هنوز وجود نداشت. به همین خاطر در سال 1349 این بیماری از طریق یک کشتی حامل پشم انگلیسی به نروژ و منطقه اسکاندیناوی نیز راه یافت.

فاجعه در فرانسه

در بسیاری از مناطق اروپا طاعون سیاه عملا چهره کشورها را به کلی تغییر داد. شیوع این بیماری برای فرانسوی ها دقیقا در بدترین شرایط ممکن آغاز شد. در همان سالی که طاعون سیاه به خاک فرانسه رسید  جنگ های صد ساله  تازه آغاز شده بود و در سال 1346 فرانسوی ها در نبرد کرسی مغلوب انگلستان شده بودند. مدتی بعد از این شکست بود که طاعون سیاه از جنوب وارد فرانسه شد. تنها در شهر پاریس نیمی از جمعیت صد هزار نفری از بین رفتند.در واقع طاعون سیاه فرانسه را به معنای واقعی کلمه به خاک سیاه نشاند. شیوع طاعون در بحبوحه جنگ صد ساله نه تنها باعث انتقال این بیماری به انگلستان شد بلکه بعد از بالا گرفتن شیوع بیماری مخصوصا در جنوب فرانسه چند سالی جنگ صد ساله را معلق گذاشت.در آلمان تا سال 1350 حدود 170 هزار شهر ، شهر کوچک  و روستا وجود داشت اما صد سال بعد یعنی در سال 1450 تنها 40 هزار شهر روستا در منطقه شاهزاده نشین های آلمانی باقی مانده بود. طاعون سیاه در بعضی کشورها اروپایی مانند ایتالیا، فرانسه، اسپانیا حدود 4 سال طول کشید و در بیشتر مناطق این کشورها حدود 80 درصد جمعیت را از بین برد. در آلمان و انگلستان نیز حدود 20 درصد جمعیت از بین رفتند. در شهرهای برمن و هامبورگ نیز حدود 60 درصد مردم از بین رفتند.  طبق تخمین مورخان در اروپا حدود 25 میلیون نفر یعنی حدود یک چهارم از جمعیت این قاره از بین رفت.

نقاشی قدیمی ازشیوع طاعون در اروپا
نقاشی قدیمی ازشیوع طاعون در اروپا

نحوه مداوای بیماری

سطح علم پزشکی قرن 13  میلادی بسیار بدوی و سطح پایین بود و پزشکان هنوز علت اصلی طاعون را کشف نکرده بودند(منشا بیماری در 1894 کشف  شد) . پزشکان قرون وسطی در هر دو قاره آسیا و اروپا درمان های مختلفی مثل رگ زدن، خوردن مسهل و داروهای تقویتی و یا ضد عفونی کردن با بخارات سرکه را برای درمان طاعون به کار می بردند که هیچ کدام کمکی به درمان نمی کرد. در زمان شیوع بیماری تنها عده کمی از پزشکان از معالجه بیماران به دلیل ترس از سرایت  آن خودداری کردند در نتیجه به محض آغاز اولین موج طاعون سیاه در اروپا صدها پزشک، پرستار، کشیش و راهبه(در قرون وسطی کلیساها و صومعه ها نقش درمانگاه را نیز ایفا می کردند)از بین رفتند. شیوع طاعون سیاه به کلیسای کاتولیک ضربه سنگینی وارد کرد. تا سال 1348   میلادی 9 کاردینال بلند مرتبه،64 اسقف اعظم و 25 اسقف در کنار هزاران کشیش و راهبه به دلیل بیماری از بین رفتند.

انتقام گیری از بی گناهان

اما شیوع طاعون آن هم در سطح بسیار گسترده در خاک اروپا علاوه بر مرگ و میر گسترده تبعات دیگری هم داشت. مردم بشدت مذهبی و خرافی آن زمان که دلیل عقلانی برای شیوع این بیماری سراغ نداشتند بلافاصله شروع به انجام رفتارهای جنون آمیز کردند. بروز بیماری ابتدا به خشم خداوند نسبت داده شد. بلافاصله در حالی که هنوز کشتار طاعون ادامه داشت صدها نفر در حالی که در کوچه ها در حالی که برهنه شده بودند بر سر خود شلاق زدند و از خدا و عیسی مسیح تقاضای عفو کردند. اما این رفتارها تنها میزان تلفات را بالا برد. در قدم بعدی این بار نوبت پیدا کردن متهمان جدید بود. طبق معمول قرون گذشته یهودیان اروپا در صف اول متهمان قرار داشتند. به سرعت شایعه مسموم کردن چاه های آب توسط یهودیان و جذامیان بین مردم منتشر شد. جماعت خشمگین شروع به قتل عام یهودیان کردند. علی رغم تلاش های کلیسا و پاپ کلمنت ششم مردم  بشدت خواهان مجازات یهودیان و دیگر افراد مظنون بودند.

در سال 1349 در استراسبورگ 2000  یهودی در یک روز قتل عام شدند. کل جامعه یهودی ماینس و کلن از بین رفت. کشتار یهودیان طی سال های 1348 و 49  در بیش از 50 شهر اروپایی ادامه یافت. طبق آمارها تا سال 1351 حدود 160 منطقه یهودی نشین بزرگ  و 150 منطقه کوچکتر یهودی در اروپا به کلی از میان رفتند. بسیاری از یهودیان فراری به شرق اروپا و مخصوصا کشور لهستان گریختند. در این کشتار بی سابقه یهودیان تنها متهمان نبودند و مردم عصبانی از طاعون جذامی ها، گدایان و به طور کلی همه خارجی ها را نیز قتل عام می کردند.

تاثیرات طاعون سیاه

کشتار گسترده طاعون بتدریج اعتقادات مذهبی بسیاری از افراد را  متزلزل کرد. بازار خرافه پرستی رواج یافت و تعداد زیادی از فالگیران و جادوگران تبدیل به افراد مورد اعتماد جامعه شدند. مرگ صدها نفر از ماموران دولتی ، کشیش ها و حتی مقامات مهم کشوری عملا  نظم اجتماعی و سیاسی برای مدتها از بین برد.  شیوع طاعون سیاه  زمینه از بین رفتن چهره فئودالی اروپای قرون وسطی را نیز فراهم کرد. مرگ هزاران نفر از کشاورزان و سرف های اربابان فئودالی باعث شد تا هزاران جریب زمین  به دلیل نبود نیروی انسانی به حال خود رها شوند. کشتار وسیع بیماری که در برخی مناطق اروپا  تا 80 درصد جمعیت را از بین برد باعث شد تا اربابان فئودالی که  برای قرن ها با اتکا به درآمد زمین ها و رعایای خود  قدرت فراوانی داشتند ، بشدت تضعیف شوند. کشتار طاعون به انسان ها محدود نبود و میلیونها دام اهلی و حتی ماهی نیز از بین رفت.

تا پیش شیوع بیماری نیروی کار و کشاورز برای فئودال ها فراوان بود و این افراد دستمزد ناچیزی داشتند. اما شیوع بیماری تعادل را از بین برد و افراد زنده مانده  اکنون تقاضای دستمزد بسیار بیشتری نسبت به قبل داشتند و حتی برای دریافت دستمزد بیشتر دست به اعتصاب زدند. کار به جایی رسید که حتی بسیاری از کشیش ها نیز برای حقوق بیشتر اعتصاب کردند. از آنجا که بیشتر فئودال ها حاضر به پرداخت دستمزد های جدید نشدند صدها نفر از کشاورزان و سرف های باقی مانده به شهرها مهاجرت کردند.

با هجوم این افراد به شهرها کم کم بخش های صنعت ، تجارت و طبقه متوسط گسترش یافت و زمینه برای آغاز رنسانس فراهم شد. این روند مهاجرت تدریجی از روستا به شهر حدود نیم قرن ادامه داشت تا اینکه در نهایت این اتفاق منجر به شروع رنسانس در سال های آغازین قرن 14 میلادی شد.در واقع شیوع طاعون سیاه در اروپا اگر چه به قیمت مرگ دستکم 25 میلیون نفر تمام شد اما با از بین رفتن این جمعیت علاوه بر ایجاد یک تعادل  بین جمعیت و زمین، زمینه جنبش رنسانس نیز فراهم شد. طاعون سیاه در حدود سال های 1352 تا 1353 کم کم فروکش کرد اما این پایان  بلایا نبود. بعد از فروکش کردن اپیدمی طاعون دو زمستان بسیار سرد در اروپا حاکم شد و بسیاری از محصولات کشاورزی را از بین برد. در این اپیدمی برخی از مناطق اروپا نظیر بروژ بلژیک ، پراگ، میلان ایتالیا، نورنبرگ آلمان و بخش های وسیعی از لهستان از بیماری مصون ماندند.

ماسک و لباس محافظی که در زمان شیوع طاعون سیاه بسیاری از مردم استفاده کردند. تصور می شد این پوشش بتواند جلوی ابتلا به طاعون سیاه را بگیرد
ماسک و لباس محافظی که در زمان شیوع طاعون سیاه بسیاری از مردم استفاده کردند. تصور می شد این پوشش بتواند جلوی ابتلا به طاعون سیاه را بگیرد

تغییرات جمعیت تا آب و هوا

جمعیت کره زمین در زمان آغاز اپیدمی این بیماری مهلک 475 میلیون نفر بود که بعد از پایان این بحران به 350 میلیون نفر کاهش یافته بود. درواقع 200 سال طول کشید تا جمعیت جهان به سطح قبلی خود بازگردد. حدود یک چهارم جمعیت کل اروپا  و نیمی از جمعیت اروپای غربی از بین رفت. تاثیرات آب و هوایی طاعون سیاه به حدی است که برخی دانشمندان وقوع این پدیده را زمینه ساز بروز عصر یخ بندان کوچک در سال طی سال های 1550 می دانند.

طاعون سیاه در خاورمیانه

خاورمیانه به دلیل موقعیت جغرافیایی اش از دو سو مورد هجوم  این بیماری قرار گرفت. اولین مسیر حمله بیماری از سمت چین و مسیر تجاری جاده ابریشم بود و دومین هجوم بیماری نیز از شمال آفریقا رخ داد.  شیوع طاعون سیاه در مصر که در آن زمان زیر سلطه مملوکان بود باعث از بین رفتن 40 درصد از جمعیت کل کشور شد. طاعون از مصر به سرعت  بیماری به فلسطین ، سوریه و منطقه بین النهرین رسید . سوریه نیز یک سوم

از جمعیت خود را به دلیل طاعون از دست داد . شیوع این بیماری در کشورهای اسلامی  وضعیت مشابه کشورهای اروپایی را رقم زد. پزشکان مسلمان هیچ درمانی برای این بیماری نداشتند و  بسیاری مانند اروپایی ها تصور می کردند شیوع طاعون نشان دهنده خشم و غضب خداوند بر علیه مسلمانان است. کار به جایی رسید که بسیاری از پزشکان از درمان بیماران به بهانه این که مرگ آنها خواست خداوند است خودداری می کردند.

طاعون سیاه در ایران

زمانی که بیماری طاعون سیاه در چین شیوع پیدا کرد دو سال به انتهای حکومت  سلطان ابوسعید ایلخانی باقی مانده بود. با فروپاشی ایلخانیان در سال 727 شمسی مصادف با 1349 میلادی یک دوره پرآشوب در تاریخ ایران آغاز شد که تا زمان حمله تیمور لنگ در سال 776 شمسی طول کشید . به همین دلیل شیوع طاعون سیاه در ایران بیشتر مصادف با دوران حکومت تیموریان بود. مورخان ایرانی در آثار خود تفاوت چندانی بین طاعون و وبا قائل نشدند و از بارها از نام های این دو بیماری به جای یکدیگر استفاده کردند. اولین شیوع طاعون سیاه در سال 722 شمسی  مصادف با 1343 میلادی در منطقه کلات مازندران آغاز شد. به گفته سمرقندی شیوع وبا و طاعون در ناحیه کلات  اهل آنجا را هلاک ساخت. دومین گزارش از شیوع طاعون در سال 758مصادف با 1387 در ناحیه کلات مشهد رخ داد.

وضعیت ایران در دوران ظهور طاعون سیاه. این بیماری در اواخر دوران ملوک الطوایفی تاریخ ایران آغاز شد و تا دوران تیموریان طول کشید
وضعیت ایران در دوران ظهور طاعون سیاه. این بیماری در اواخر دوران ملوک الطوایفی تاریخ ایران آغاز شد و تا دوران تیموریان طول کشید

سومین گزارش از بروز طاعون که گزارش های به کرات در کتب تاریخی مختلف وجود دارد درسال 758 شمسی در تبریز رخ داد. میزان تلفات به حدی زیاد بود که حاکم شهر برای مدتها از تبریزگریخت .چهارمین شیوع طاعون مربوط به سال 786  مصادف با 1407 میلادی در شهر اصفهان رخ داد. طاعون بسیاری ازاهالی اصفهان را به کام مرگ فرستاد.  از نکات جالب توجه اشاره خواندمیر به دلیل فروکش کردن بیماری در اصفهان است. او می گوید: از یمن قدم میرزا پیر محمد بهادر (نوه تیمور و ولیعهد او) بیماری در اصفهان از بین رفت.اصفهان یک سال بعد نیز درگیراین بیماری  شد.

در سال 805 شمسی شیراز و سلطانیه زنجان دچار طاعون شدند. به گفته مورخان تنها 30 هزار نفر در  شیراز مردند. میزان تلفات طاعون در آن سال ها گاهی چند برابر تلفات جنگ های مداوم آن روزهای تاریخ ایران بود.  اما شدید ترین اپیدمی طاعون  به سال 813 شمسی مصادف با 1434 میلادی در شهر هرات پایتخت آن زمان تیموریان رخ داد.میزان همه گیری به حدی بود که در کتابهای روضه الصفا،حبیب السیر،احسن التواریخ گزارش مفصلی در مورد آن وجود دارد. شدت بیماری به حدی بود که روحانیون و بزرگان آن را نشانه خشم خدا دانستند و مدعی شدند و یک صوفی قبل از وقوع طاعون آن را پیش بینی کرده است.  زمان وقوع طاعون هرات مصادف با حکومت  سلطان ابراهیم میرزا پس رشاهرخ بود. او و اطرافیانش از ترس بیماری از هرات به ری گریختند. ابراهیم میرزا فرمان داده بود هر نامه ای که از هرات و خراسان می رسد باز نکرده و بسوزانند. تعداد تلفات هرات و مناطق اطرافش را 600 هزار نفر برآورد کرده اند. بسیاری از دانشمندان و شعرا در اثر طاعون هرات مردند.

اما هشت امین شیوع در سال 841 مصادف با 1463 رخ داد.بازهم سمرقند و  و هرات دچار طاعون شدند.  اما آخرین شیوع طاعون  در سال 867 مصادف با 1488  در تبریز رخ داد که بازهم باعث فرار حاکم شهر یعنی سلطان یعقوب آق قویونلو شد. او ابتدا به باسمنج و سپس به اردبیل گریخت. با نگاهی به تاریخچه و محدوده جغرافیایی شیوع طاعون در گستره فلات ایران به خوبی  مشخص می شود که به غیر از یک بار که این بیماری به شیراز رسید طاعون همیشه در نیمه شمالی ایران و شهرهایی که در مسیر جاده ابریشم وجود داشتند رخ داده است.  و همین مسئله نشان دهنده آسیب پذیر بودن  شهرها به دلیل مسیرهای تجاری است.شیوع طاعون سیاه در ایران به دلیل اوضاع آشفته تاریخی در یک بازه زمانی 119 ساله  حدود هشت بار تکرار شد و باعث مرگ هزاران نفر گردید. البته آمار تلفات این بیماری به دلیل نبود یک سیستم سرشماری دقیق چندان مشخص نیست.

توضیح ضروری:تصویری که به عنوان تصویر شاخص مقاله قرار گرفته تابلوی Flagellants   اثر پیر گریولاس نقاش فرانسوی است. این تصویر نشان دهنده عزاداری و استغفار مردم اروپا در زمان طاعون سیاه است. چراکه تصور می کردند این بیماری تاوان گناهان آنهاست

پایان

نویسنده : زهرا صادقیان

منابع

تاریخ تمدن ویل دورانت

تاریخ حبیب السیر نوشته غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر

احسن تواریخ  نوشته حسن بیگ روملو

روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات نوشته معین الدین محمد زمچی اسفزاری

تاریخ ظهور طاعون در ایران و سنوات مختلف نوشته ژوزف تولوزان

تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجری نوشته محمد جواد شکور

روضه الصفا نوشته محمد بن خاوند شاه میرخواند

مطلع سعدین و مجمع بحرین نوشته کمال الدین عبد الرزاق سمرقندی

نوشته های مشابه

دکمه بازگشت به بالا
بستن
بستن