سامانه پدافندی بوک ام3 ساخت روسیه

توسعه سامانه پدافندی 9 کا37 بوک در اتحاد شوروی از اوایل دههٔ ۱۹۷۰ آغاز شد. اولین طرح‌ها رسماً در 17 ژانویهٔ 1972 با دستور کمیته مرکزی حزب کمونیست CPSU مطرح شده‌ان
هدف اصلی ایجاد بوک جایگزینی برای سامانه قدیمی‌تر سام6 ملقب به کوب بود ، چون کوب ضعف‌هایی داشت؛ از جمله وابستگی به رادار مرکزی برای هدایت موشک ها و ناتوانی در درگیری همزمان با چند هدف در جهات مختلف.
یکی از ویژگی‌های مهمی که طراحان در نظر گرفتند این بود که هر پرتابگر متحرک (TELAR) در سامانه بوک باید دارای رادار کنترل آتش خودش باشد، نه اینکه تمام پرتاب‌ها وابسته به یک رادار مرکزی باشند. این تغییر امکان درگیری هم‌زمان با چند هدف از چند جهت را فراهم می‌آورد.
نسخهٔ اولیهٔ این سامانه تحت عنوان بوک-۱ (9K37-1 Buk-1) پس از آزمایشات دولتی در سال ۱۹۷۸ وارد خدمت شده و نسخه کامل‌تر بوک (9K37 Buk) پس از طی دورهٔ آزمایش بین سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹ در سال ۱۹۸۰ رسماً به خدمت نظامی گرفته شد

سامانه بوک در طول زمان سه نسل اصلی داشته است. نسخهٔ پایه با نام 9 کا 37 بوک در اواخر دهه ۱۹۷۰ طراحی و در سال ۱۹۸۰ وارد خدمت ارتش شوروی شد. این سامانه با موشک های 9 ام38 و رادار مستقل بر روی هر پرتابگر، جایگزین سامانه قدیمی‌تر «کوب» شد و توانایی درگیری همزمان با چند هدف و تحرک بیشتر را به دست آورد.

نسخهٔ ارتقایافته «بوک-ام۱» در میانهٔ دههٔ ۱۹۸۰ تکمیل و در سال ۱۹۸۳ به خدمت گرفته شد. در این نسخه موشک 9ام 38 ام1 با احتمال اصابت بالاتر و توانایی بهتر مقابله با اهداف کوچک‌تر، همچنین مقاومت بهتر در برابر جنگ الکترونیک به کار رفت و نرم‌افزار سامانه فرماندهی و رادارهایش به‌روز شد.
نسخهٔ بعدی «بوک-ام۲» در اواخر دههٔ ۱۹۹۰ آماده و در سال ۲۰۰۸ به‌طور رسمی وارد خدمت روسیه گردید. این مدل از موشک 9 ام317 با برد بلندتر و قابلیت درگیری همزمان با اهداف بیشتر استفاده می‌کند، رادار آرایه فازی بهتری دارد، توان رهگیری موشک‌های کروز و بمب‌های هدایت‌شونده افزایش یافته و توان درگیری در ارتفاع پایین و شرایط جنگ الکترونیک شدیدتر فراهم شده است.

سامانه‌های «بوک» نسل‌های قبلی در ردهٔ پدافند هوایی میان‌برد و متحرک قرار می‌گیرند و بر روی شاسی زرهی شنی‌دار طراحی شده‌اند تا با یگان‌های زمینی حرکت کنند. نسخه‌های پایه و ام۱ روی شاسی GM-569 و مدل‌های بعدی روی GM-597 یا شاسی‌های مشابه نصب شده‌اند و هر پرتابگر (TELAR) می‌تواند به‌طور مستقل یا در شبکهٔ گردان عمل کند.در نسخهٔ اولیه و ام۱، موشک چون 9 ام38 و 9 ام38 ام1 دارای هدایتش از نوع فرمان نیمه‌فعال راداری بود؛ یعنی موشک به کمک رادار نصب شده روی پرتابگر روی هدف قفل می‌کرد و داده‌های اصلاح مسیر از ایستگاه پرتابگر دریافت می‌شد.برد درگیری نسخهٔ پایه حدود ۳ تا ۳۰ کیلومتر بود که در ام۱ به ۳۵ کیلومتر رسید. ارتفاع درگیری هم از حدود ۱۵ متر در ارتفاع پست تا ۲۲ کیلومتر برای اهداف بلندپرواز در نسخهٔ پایه و تا حدود ۲۲–۲۵ کیلومتر در ام۱ افزایش یافت.
در بوک-ام۲ با موشک 9 ام317 برد درگیری به ۴۵–۵۰ کیلومتر رسید و ارتفاع پوشش هم به نزدیک ۲۵ کیلومتر افزایش یافت. سیستم هدایت همچنان نیمه‌فعال راداری باقی ماند اما با مقاومت بسیار بیشتر در برابر اخلال و امکان رهگیری اهداف کوچک‌تر مانند موشک‌های کروز.
کل سامانه دارای تحرک بالا، استقرار سریع (چند دقیقه)، توان شلیک و جابه‌جایی سریع و قابلیت عمل مستقل هر پرتابگر است که ویژگی اصلی طراحی آن از ابتدا بود.

ولی برسیم به نسخه بوک ام3

بوک-ام۳ (9K317M) پروژه‌ای بود برای نوسازی عمیق سامانهٔ بوک-ام۲، با جایگزینی مؤلفه‌های کلیدی، افزایش توانمندی‌ها و رفع ضعف‌های مدل‌های پیشین. شرکت اصلی درگیر «آلماز-آنتِی» (Almaz-Antey) است و مؤسسات تحقیقاتی زیرمجموعه‌اش مانند مؤسسهٔ تحقیقاتی تیکومیرُوْف (NIIP) توسعهٔ پروژه را برعهده داشته‌اند.

اهداف ساخت بوک-ام۳ شامل موارد زیر بوده‌اند:

افزایش برد مؤثر و ارتفاع درگیری نسبت به مدل‌های قدیمی‌تر و توان بیشتر در مقابل اهداف متنوع (هواپیما، پهپاد، موشک‌های کروز، حتی اهداف زمینی دریایی)،افزایش تعداد موشک‌های قابل پرتاب آماده در هر پرتابگر؛ مثلاً بتوانند شش موشک را آماده داشته باشند به جای چهار در مدل‌های قبلی،بهبود مقاومت در برابر جنگ الکترونیک و تجهیزات اخلال دشمن، با استفاده از حسگرها، رادارها، رایانه‌های سریع‌تر و لینک دادهٔ پیشرفته‌تر،کاهش وزن موشک و بهینه‌سازی شکل فیزیکی آن برای جا دادن بیشتر موشک در هر پرتابگر و بهبود مانورپذیری و دقت.

رونمایی رسمی بوک-ام۳ توسط آلماز-آنتی در نمایشگاه نظامی-فنی «Army-2016» انجام شد،آزمایش‌ها در ژوئن ۲۰۱۶ در میدان آزمایش Kapustin Yar انجام شد، که در آن موشک جدید بوک-ام۳ بر روی هدف بالستیک شلیک شد و موفقیت‌آمیز گزارش گشت و اولین یگان‌های این سامانه قرار بود در سال ۲۰۱۶ وارد خدمت گردند

بوک-ام۳ روی شاسی زرهی ردیفی (tracked chassis) سری GM-569 نصب می‌شود، همان شاسی‌ای که نسخه بوک-ام۲ هم استفاده می‌کرد. ،این شاسی دارای موتور دیزلی چندسوختی با توان حدود ۷۱۰ اسب بخار است.حداکثر سرعت حرکتی سیستم روی جاده (سرعت جاده‌ای) در حدود ۶۵ تا ۷۰ کیلومتر بر ساعت است و برد حرکت با سوخت کامل روی جاده حدود ۵۰۰ کیلومتر می‌باشد.

شاسی GM-569 برای عبور از مسیرهای دشوار طراحی شده؛ سطح مقطع تماس با زمین، طراحی تعلیق، و قابلیت عبور از موانع طبیعی نظیر گودال، شیب، و مناطق با گل و لای بهبود یافته است نسبت به برخی مدل‌های قدیمی‌تر،حفاظت بدنه بهتری دارد؛ یعنی اجزاء داخلی (خدمه، سیستم فرمان، رایانه‌ها و الکترونیک) در برابر ترکش‌ها و گلوله‌های سبک مقاوم‌تر شده‌اند نسبت به مدل‌های قدیمی که بیشتر در معرض آسیب بی‌واسطه بودند. هر خوروی حامل موشک بر روی این شاسی توان حمل شش موشک آماده پرتاب را دارد، در حالی که برخی نسخه‌های قدیمی‌تر تعداد کمتری موشک آماده داشتند.

رادارها و سامانه های جستجو، هشدار و درگیری در بوک-ام۳

رادار کشف اهداف (جستجو / هشدار) — 9С18М3

رادار 9С18М3 ، یک رادار جستجو و هشدار با قابلیت چرخش 360 درجه است که بر روی شاسی شنی دار نصب شده و دارای آنتن شبکه‌ای موج‌برش (phased waveguide slot lattice). زاویه پوشش افقی کامل (۳۶۰ درجه) دارد، ارتفاع پوشش در حدود ۵۰ درجه در زاویه ارتفاع، و برد کشف برای هدف با سطح مقطع راداری (EPR) متوسط (۱-۲ متر مربع) تا حدود ۱۶۰ کیلومتر است. دوره بازبینی فضای هوایی (زمان یک چرخش) بین ۴٫۵ تا ۶ ثانیه است

رادار درگیری و هدایت موشک 9С36

رادار درگیری سامانه بوک-ام۳ با نام 9С36М شناخته می‌شود. این ایستگاه هدایت و نوردهی آتش یک آرایه فازی مدرن سه‌مختصاتی است که بر روی خود پرتابگر (TELAR) نصب شده و به هر پرتابگر امکان می‌دهد به‌طور مستقل اهداف را کشف، قفل و موشک‌ها را هدایت کند. برد کشف این رادار بسته به نوع هدف حدود ۷۰ تا ۱۲۰ کیلومتر است و توان پوشش ارتفاعی آن تا ۳۵–۴۰ کیلومتر می‌رسد. 9С36М می‌تواند هم‌زمان چند هدف را رهگیری و با موشک‌های آماده‌ی خود درگیر شود؛ هر پرتابگر بوک-ام۳ با این رادار می‌تواند ۶ موشک را به‌طور هم‌زمان هدایت کند و به همین دلیل نسبت به نسخه‌های قبلی سرعت واکنش و چگالی آتش بالاتری دارد. این رادار با فناوری آرایه فازی و پردازش دیجیتال، مقاومت بیشتری در برابر اخلال الکترونیکی و دقت بالاتری در رهگیری اهداف کوچک، پرسرعت یا مانورده دارد.

سامانه بوک-ام۳ علاوه بر رادار جستجو (9С18М3) و رادارهای درگیری نصب‌شده روی لانچر پرتاب (9С36М)، یک رادار هدایت/درگیری اضافی هم دارد که به‌صورت جداگانه روی یک خودروی مخصوص نصب شده است. این رادار در اسناد روسی با همان نام پایهٔ 9С36 اما به صورت ایستگاه جداگانه (گاهی «9С36М روی دکل بلند» یا mast-mounted 9С36M) معرفی می‌شود.

این ایستگاه درگیری از نظر عملکرد مشابه رادارهای جلوی هر  لانچر پرتاب است ولی روی یک دکل بلند تلسکوپی (mast) سوار شده تا ارتفاع نصب افزایش پیدا کند (چند متر بالاتر از سقف خودرو). هدف از این طراحی این است که پرتو رادار در ارتفاع پایین‌تر به موانع زمین‌گیر (درخت، تپه) گیر نکند و بتواند اهداف پرواز پایین مثل موشک‌های کروز یا پهپادهای کوچک را زودتر کشف و رهگیری کند.

این ایستگاه می‌تواند برای چند لانچر پرتاب را  میتواند به‌عنوان رادار هدایت مشترک عمل کند، به‌خصوص وقتی که لانچر ها  در پستی و بلندی مستقرند یا دید مستقیم به هدف ندارند. به این ترتیب آتشبار بوک-ام۳ در برابر تهدیدات پرواز پایین و محیط‌های پنهان‌کار پوشش کامل‌تری دارد و نسبت به نسل‌های قبلی که چنین ماژولی نداشتند یک برتری بزرگ محسوب می‌شود.

پست فرماندهی سامانه بوک‑ام۳ 9С510М نام دارد. این پست فرماندهی وظیفه جمع‌آوری داده‌ها از رادار جستجو و TELARها، تعیین اولویت اهداف، تخصیص موشک‌ها به پرتابگرها و تبادل اطلاعات بین یگان‌ها را بر عهده دارد و امکان مدیریت هماهنگ کل باتری را فراهم می‌کند.

رادارهای بوک-ام۳ نسبت به نسخه‌های قبلی (بوک اولیه، بوک-ام۱ و بوک-ام۲) چند برتری مهم دارند:

• برد کشف و ارتفاع پوشش: رادار جستجو/هشدار 9С18 در نسخه‌های قدیمی حدود ۵۰–۶۰ کیلومتر برد مؤثر داشت، در حالی که نسخه جدید 9С18М3 بوک-ام۳ برد کشف تا حدود ۱۶۰ کیلومتر دارد و ارتفاع پوشش تا ۵۰ درجه (≈۳۵ کیلومتر ارتفاع) افزایش یافته است.
• اسکن سریع‌تر و تعداد اهداف رهگیری هم‌زمان: نسخه‌های قدیمی قادر بودند چند هدف محدود را رهگیری کنند، در حالی که بوک-ام۳ با ترکیب رادار رادار نصب شده بر روی شاسی و پست فرماندهی 9С510М، امکان رهگیری ۳۶ هدف هم‌زمان و درگیری با چندین هدف توسط هر پرتابگر را دارد.
• هدایت و مقاومت در برابر جنگ الکترونیک: رادارهای نسخه‌های قبلی بیشتر مکانیکی و با حساسیت کمتر بودند و مقاومت محدودی در برابر اخلال داشتند، اما در بوک-ام۳ از آرایه فازی پیشرفته برای رادارهای هدایت استفاده شده و الگوریتم‌های پردازش سیگنال بهبود یافته، که امکان شناسایی اهداف کوچک و مانورده حتی در محیط‌های با اخلال شدید فراهم شده است.
• دقت و زمان پاسخ سریع‌تر: در نسخه‌های قبلی زمان بازبینی فضای هوایی (چرخش رادار) حدود ۸–۱۰ ثانیه بود، در بوک-ام۳ این زمان به ۴–۶ ثانیه کاهش یافته، که باعث افزایش شانس کشف و انهدام اهداف سریع و مانورده می‌شود.
• پوشش همه‌جانبه و قابلیت شبکه‌ای: نسخه‌های قدیمی رادار هدایت به‌طور مستقل عمل می‌کردند ولی شبکه‌بندی و تبادل داده در بوک-ام۳ به گونه‌ای است که کل یگان به صورت هماهنگ عمل می‌کند و هر رادار می‌تواند اطلاعات هدف را بین دیگر پرتابگرها به اشتراک بگذارد، چیزی که در نسخه‌های قدیمی محدودتر بود.

این برتری‌ها باعث شده بوک-ام۳ بتواند تهدیدات مدرن مثل موشک‌های کروز کم‌ارتفاع، پهپادهای کوچک و اهداف مانورده را با دقت و سرعت بالاتر رهگیری و منهدم کند.

موشک

موشک 9 ام 317 ام سامانه «بوک-ام۳» دارای وزن حدود ۵۸۰-۶۰۰ کیلوگرم است، کلاهک از نوع انفجاری ترکش شونده است و وزن کلاهک بیش از ۶۰-۶۲ کیلوگرم است.

در موشک‌های 9 ام 317 ام سیستم هدایت ترکیبی است:

در فاز میانی پرواز، موشک با اینرسی + اصلاح رادیویی از زمین هدایت می‌شود (مثل نسل‌های قبل).در فاز پایانی، بسته به نسخهٔ جستجوگر، هم می‌تواند نیمه‌فعال راداری باشد (یعنی رادار پرتابگر هدف را روشن می‌کند و موشک بازتاب را می‌گیرد) و هم در برخی مدل‌های جدیدتر دارای جستجوگر فعال راداری است (خود موشک در انتهای مسیر هدف را جستجو و قفل می‌کند).

.پیشرانهٔ موشک از نوع سوخت جامد تک مرحله‌ای است، سرعت موشک حدود ۱۵۵۰ متر بر ثانیه است4 که بسته به ارتفاع و شرایطمیتواند بین 4.5 تا5 ماخ باشد.برد مؤثر درگیری با اهداف هوایی بین ۲٫۵ کیلومتر تا ۷۰ کیلومتر است. ارتفاع درگیری از حدود ۱۵ متر تا ۳۵ کیلومتر همراه با شرایط مناسب است. موشک توانایی مقابله با اهدافی با سرعت بالا دارد؛ حداکثر سرعت هدف قابل رهگیری تا حدود ۳۰۰۰ متر بر ثانیه ذکر شده است. تعداد موشک آماده در هر لانچر (TELAR) شش عدد است.

در نسخه‌های قبلی (بوک، بوک-ام۱ و بوک-ام۲) موشک‌ها بدون محفظه پرتاب (تیوپ) و به‌صورت آشکار روی ریل‌های پرتابگر نصب می‌شدند و برای بارگیری، موشک‌ها با جرثقیل روی ریل قرار می‌گرفتند. در بوک-ام۳ موشک 9 ام 317 ام به‌طور کامل در داخل تیوپ‌های پرتاب حمل و شلیک می‌شود .این کار چند مزیت دارد: حفاظت از موشک در برابر شرایط محیطی، آماده‌باش طولانی‌تر بدون نیاز به سرویس، بارگیری سریع‌تر با جرثقیل یا خودروی ترابری، و کاهش امضای راداری/حرارتی سامانه. در هر پرتابگر (TELAR) شش تیوپ نصب است.

پرتابگر ۱۲ موشکی بدون رادار (Loader-Launcher)
در کنار پرتاب گرهای شش‌موشکی با رادار درگیری، بوک-ام۳ یک نوع پرتابگر/بارگذار به نام 9А316М دارد که ۱۲ موشک در ۱۲ تیوپ حمل می‌کند. اما خودش راداری ندارد. این خودرو می‌تواند در نقش خودروی دارای موشک اضافی برای قراردادن بر روی لانچر پهای پرتاب استفاده شود و یا حتی تحت کنترل پست فرماندهی و رادار هدایت اتش یکی از لانچر های پرتاب موشک‌ها را پرتاب کند. به این ترتیب تعداد موشک‌های آماده شلیک در هر آتشبار دو برابر می‌شود بدون این‌که هزینهٔ اضافهٔ رادار روی هر خودرو بیاید.

این ترکیب باعث شده آتشبار بوک-ام۳ هم انعطاف‌پذیرتر و هم چگالی آتش بسیار بیشتری نسبت به نسخه‌های قدیمی داشته باشد.

موشک 9 ام 317 ام بوک-ام۳ نسبت به موشک‌های قبلی این خانواده (9M38 در بوک اولیه و 9 ام 38 ام در بوک-ام۱ و در بوک-ام۲چند برتری عمده دارد:

• برد بیشتر: از حدود ۳۰–۴۵ کیلومتر در مدل‌های قدیمی به حدود ۷۰ کیلومتر در 9ام317ام رسیده است، یعنی پوشش افقی دو برابر شده.
• ارتفاع بیشتر: سقف درگیری از حدود ۲۲–۲۵ کیلومتر در نسخه‌های قبلی به حدود ۳۵ کیلومتر افزایش یافته است.
• سرعت بالاتر: سرعت موشک جدید تا حدود ۱۵۵۰ متر بر ثانیه (ماخ ۴–۵) می‌رسد که نسبت به ۱۲۰۰–۱۳۰۰ متر بر ثانیه موشک‌های پیشین سریع‌تر است؛ این یعنی فرصت کمتر برای واکنش هدف.
• کلاهک سنگین‌تر و بهینه‌تر: کلاهک ۶۰+ کیلوگرمی ترکش‌دار با فیوز مجاورتی پیشرفته‌تر برای افزایش احتمال انهدام اهداف کوچک یا مقاوم.
• هدایت ترکیبی پیشرفته‌تر: علاوه بر اینرسی و فرمان رادیویی، از جستجوگرهای بهبود یافته (نیمه‌فعال/فعال راداری) استفاده می‌شود که هم دقت بیشتر دارد و هم مقاومت بیشتر در برابر جنگ الکترونیک.
• مانورپذیری بیشتر: بدنه موشک، بالک‌ها و موتور به گونه‌ای طراحی شده‌اند که مانور بیشتری داشته باشد و بتواند اهداف چابک و مانورده را بهتر رهگیری کند.
• اندازه کوچکتر نسبت به ظرفیت: به دلیل طراحی فشرده‌تر، هر پرتابگر به جای ۴ موشک مثل گذشته، ۶ موشک آماده دارد بدون افزایش زیاد در ابعاد.

مجموع این برتری‌ها باعث می‌شود بوک-ام۳ با موشک 9 ام 317ام هم تهدیدات جدید مثل موشک‌های کروز کم‌ارتفاع، پهپادهای کوچک و سریع و بمب‌های هدایت‌شونده را راحت‌تر رهگیری کند و هم قدرت دفاع هوایی یگان‌های زمینی را بالا ببرد.

در ساختار معمول یک آتشبار (Battery) بوک-ام۳، سازمان‌دهی به این شکل است:

هر آتشبار بوک-ام۳ شامل دو تا سه پرتابگر با رادار درگیری (TELAR 9А317М) است. هرکدام ۶ موشک در تیوپ دارند و رادار 9С36М روی دماغه‌شان نصب است.در کنار آن‌ها معمولاً سه تا چهار پرتابگر/بارگذار ۱۲ موشکی بدون رادار (Loader-Launcher 9А316М) قرار می‌گیرد که می‌تواند موشک‌ها را دوباره به TELARها بدهد یا تحت کنترل رادار یک TELAR موشک‌ها را پرتاب کند.کل این‌ها تحت فرماندهی یک پست فرماندهی 9С510М و پشتیبانی رادار جستجو 9С18М3 هستند.با وجود این هر اتش بار سامانه بوک ام3 خود میتواند به شکل مستقل عمل کند بدون نیازی به دیگر اجزا

یعنی در یک آتشبار کامل، به طور معمول ۲–۳ TELAR (۶ موشکی) + ۳–۴ لانچر/بارگذار ۱۲ موشکی داریم. این آرایش انعطاف‌پذیر است و بسته به مأموریت می‌تواند کمی تغییر کند.

در سطح بالاتر (گردان یا «دیویزیون» بوک)، چند آتشبار به همراه یک پست فرماندهی و رادارهای پشتیبان عمل می‌کنند.

سامانه پدافندی بوک-ام۳ از سال ۲۰۲۲ وارد خدمت عملیاتی شده و در جنگ اوکراین به‌طور گسترده‌ای به کار گرفته شده است. این سامانه توسط نیروهای مسلح روسیه برای مقابله با تهدیدات هوایی مدرن، از جمله پهپادها، موشک‌های کروز و جنگنده‌ها، استفاده می‌شود.

در طول جنگ اوکراین، سامانه‌های بوک-ام۳ روسیه هدف حملات متعددی قرار گرفته‌اند. به‌عنوان مثال، در ۱۴ سپتامبر ۲۰۲۵، نیروهای ویژه اوکراین یک سامانه بوک-ام۳ را در منطقه اشغالی زاپوریژیا منهدم کردند. ارزش تقریبی این سامانه بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار برآورد شده است

 

همچنین در آگوست ۲۰۲۵، نیروهای پهپادی اوکراین موفق به انهدام یک سامانه بوک-ام۳ و یک رادار بوک-ام۲ در منطقه لوهانسک شدند که مجموعاً حدود ۸۰ میلیون دلار خسارت به نیروهای روسی وارد کرد.

در مجموع، گزارش‌ها حاکی از آن است که بیش از ۲۰ سامانه بوک-ام۳ در جریان جنگ اوکراین توسط نیروهای اوکراینی منهدم شده‌اند. این سامانه‌ها با ارزش تقریبی ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار هرکدام، بخش قابل توجهی از توان پدافندی روسیه را از بین برده‌اند.در نتیجه، سامانه بوک-ام۳ به‌عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای پدافندی روسیه در جنگ اوکراین شناخته می‌شود، اما در برابر حملات دقیق و هماهنگ نیروهای اوکراینی آسیب‌پذیر است.

عبدالحمید تارخ