زره واکنش دهنده یک زره ماژولار است که روی تانک و خودروهای زرهی نصب می شود تا بتواند میزان نفوذ مهمات های ضد زره را کم کند .این زره ها که به عنوان زره واکنشی فعال یا ERA نیز شناخته می شود در دهه 1970 وارد میدان شدند .
مکانیزم عملکرد این زره ها بسیار ساده است. دو لایه فولادی که بین انها مواد انفجاری قرار دارد .هنگامی که مهمات ضد زره دشمن به این زره برخورد میکند ، مواد انفجاری درون زره منفجر شد و لایه فلزی رو به بیرون زره برخلاف جهت مهمات ضد زره دشمن حرکت کرده و این کار باعث می شود تا مواد مذاب ایجاد شده توسط مهمات ضد زره خرج گود دشمن و یا پیکان مهمات انرژی جنبشی دشمن تغییر جهت بدهد و به شدت از میزان نفوذ ان کم شود
مهمات خرج گود(یا انفجار قوی ضد زره):درون کلاهک یک تکه فلز معمولا از جنس مس است که بعد از انفجار به شکل مذاب در می اید به طرف زره تانک پرتاب شده و زره را سوراخ میکند. در این روش مواد مذاب با سرعت صوت به زره برخورد کرده ،ان را سوراخ و وارد تانک میشوند(اگر اینقدر قدرت نفوذ داشته باشند که بتوانند تمام زره تانک را بشکافد و وارد تانک شود )این نوع مهمات بر روی تمامی موشک ها و راکت های ضد تانک مثل ار پی جی و یا تاو و یا کورنت نصب است اگرچه برخی گلوله های توپ نیز دارای چنین کلاهکی هستند. اسم انگلیسی این کلاهک ها HEAT است
مهمات انرژی جنبشی :مهماتی دارت شکل بدون مواد منفجره از جنس فلز سخت مانند فولاد ، تنگستن و یا و اورانیوم که با سرعت بیش از سه و یا پنچ برابر سرعت صوت و یا بیشتر شلیک شده به بدنه تانک برخورد کرده و در درون زره تانک نفوذ میکند(سرعت صوت 343 متر بر ثانیه است). این مهمات در لحظه برخورد بر اثر سرعت برخورد و گرمای تولید ، به ان بخشی که میخورد ذوب کرده و وارد بدنه می شود. اگرچه مواد منفجره ندارد ولی ورود به تانک و کانه کردن یک تکه فلز سخت با طول بالای پنجاه سانتیمتر خدمه را تک تکه و باعث انفجار مواد منفجره درون تانک می شود.نام انگلیسی این مهمات (APFSDS) می باشد
با وجود این زره واکنشی معایب خود را نیز دارد
- برخورد مهمات به هر بلوک زره واکنشی باعث می شود ان بلوک از بین رفته اگرچه قابل جایگزینی است
- میتوان ان را با برخورد یک گلوله سنگین مثلا یک گلوله 30 و یا 40 م م فعال کرد
- بیشترین حفاظت را این گونه زره ها در برابر مهمات های خرج گود میدهد تا مهمات انرژی جنبشی که در نبرد زرهی اصلیترین تهدید است
- استفاده از زره واکنشی میتواند اسیب جانبی مثلا به نفرات پیاده نزدیک تانک را گسترش دهد
این مهمات اگرچه امروزه به شکل گسترده ای روی تانک های شرقی از جمله تانک های روسی نصب می شود ولی یک ابداع اسرائیلی است .در واقع این طرح توسط یک دکتر المانی با نام دکتر مانفرد هلد داده شد وی مدتی هم در شوروی بود ولی در نهایت بعد از جنگ سال 1967 اعراب و اسرائیل به اسرائیل سفر کرد و در انجا درسهای زیادی از تجارب نبرد زرهی این جنگ گرفت. وی که متخصص مهمات خرج گود بود تلاش داشت اثر این نوع مهمات را روی زره تانک کم کند و یک طرح از یک زره واکنشی یک پارچه را در اواخر دهه 1960 در االمان به عنوان یک اختراع برای خود ثبت کرد. خوب در ان زمان ساخت بدنه تانک به یک شکل یک پارچه با چنین زرهی بسیار مسخره و پر هزینه بود ولی وی چند سال بعد کمی طرح خود را تغییر داد و زره واکنشی را به شکل بلوک بلوک های کوچک در اورد تا بتوان ان را با پیچ به زره تانک وصل کرد. وی تلاش کرد تا ناتو را راضی کند که این بلوک های واکنشی دهنده را روی تانک خود نصب کنند ولی کسی رازی نشد و در نهایت وی در سال 1974 به اسرائیل باز گشت جای که بسیار از وی استقبال شد
اسرائیل اگرچه در نبرد زرهی جنگ سال 1973 دست برتر را داشت و کل جنگ را نیز برد ولی موشک ضد تانک مالیوتکا که از نخستین موشک های ضد تانک هدایت شونده ساخت شوروی بود که دست کم به شکل فراگیری وارد خدمت شده بود در این جنگ تعداد از تانک های اسرائیل را نابود کرد از این رو شرکت اسرائیلی رافال دست به ساخت نخستین نمونه این زره در اسرائیل برای نصب روی تانک های چون سری مگاچ زد که نسخه ارتقا یافته تانک های ام48 و ام60 بودند. اولین زره واکنشی به شکل عملیاتی زره بلازر بود که در سال 1982 در جنگ 1982 دره بقا نیز استفاده شد و نشان داد در برابر موشک چون مالیوتکا و راکت ار پی جی7 موثر بود
بلازر دارای یک صفحه فولادی بود که تا کالیبر 23 م م مقاومت میکرد از این رو با برخورد گلوله های سلاح های انفرادی ویا مسلسل فعال نمیشد .وقتی مهمات ضد زره به ان برخورد میکرد صفحه بیرونی با سرعت 800 متر بر ثانیه به طرف بیرون پرتاب می شد تا مهمات دشمن را کم اثر بکند. این زره دربرابر مهمات خرج گود چون ار پی جی تا 300 م م مقاومت داشت.با وجود این بلازر کارایی کمی داشت زیرا هم سنگین بود و هم حفاظت بالای را در اختیار تانک قرار نمیداد
بلازر در دهه 1980 و 1990 ، با سوپر بلازر جایگزین شد که تا حدی محافظت در برابر مهمات انرژی جنبشی را نیز داشت و تا گلوله های 30 م م نیز برای فعال نشدن مقاومت میکرد
دومین کشوری که از زیره واکنشی استفاده شوروی بود. شوروی در سال 1984 از این زره استفاده کرد که تاثیری به غنیمت گرفته شدن یک تانک ام60 مجهز به زره بلازر اسرائیلی توسط سوریه بود که به شوروی داده شد. زره کنتاکت1 اولین زره شوروی بود که دارای بلوک های 314 * 148 سانتی بود که دیواره روی بلوک یک فولاد با 3 م م قطر بود که لایه که از درون زره به طرف بیرون برای مهار قدرت خرج گود پرتاب می شد یک لایه فولادی 7 م م بود .151 بلوک زرهی تقریبا برای هر تانک لازم بود. این زره حدود 250 م م در برابر مهمات خرج گود مقاومت داشت
چه کنتاکت1 و چه بلازر که نسل نخست زره واکنشی بودن و تنها در برابر مهمات خرج گود مقاومت داشتند و از طرفی مقاومت زیادی نداشتند. در دهه 1980 به سرعت موشک های ضد تانک با کلاهک دو مرحله ای وارد شدند که بالای 800 و حتی 950 م م قدرت نفوذ داشتند. از این رو شوروی دست به توسعه کنتانک5 زد. این نسخه مقاومتش بیشتری داشت و از طرفی کارای بهتری در باری مهمات انرژی جنبشی هم داشت از طرفی بلوک های ان بزرگتر بود و فضای بیشتری را پوشش میداد
کنتاکت 0.33 گرم مواد انفجاری داشت که از 0.28 گرم مواد انفجاری زره کنتاک1 بیشتر بود از طرفی درون زره دو لایه فلزی قرار داشت و به طرفی بیرون پرتاب می شد که خود تاثیر بسیار در دفع مهمات های دو مرحله ای داشت و در نهایت گفته شد این نمونه تا600 م م در برابر خرج گود 250 م م در برابر انرژی جنبشی مقاومت دارد
در سال 1988 چکسلواکی سابق یک زره واکنشی جدید با نام DYNA توسعه داد که با زره های قبلی فرق داشت . در این زره بین بده صفحه بلوک زرهی تعدادی جسم ◊ قرار داشت که کنار هم چیده شد بودند و درون انها مواد انفجاری بود. در واقع در این روش چهار پوسته ◊ در کنار پوسته روی زره امده و توان بیشتری را بری دفع مهمات دشمن در اختیار این زره قرار میدادند. این بلوک در دهه 1990 در ارتقا تانک تی72 ام4 سی زد چک به کار رفت .بر اساس گفته ارتش چک این زره برای تی72 حدود 1.3 برابر حفاظت بیشتر در برابر مهمات انرژی جنبش و 2.2 تا 2.7 برابر در برابر موشک و راکت محافظت بیشتری به همراه داشته است
اوکراین نیز زره واکنشی را با نام Nozh توسعه داده که روی تانک چون اپلود نصب است. این زره شامل تعداد زیادی بسته انفجاری روی یک صفحه فلزی هستند که وقتی مهمات به بخش روی زره برخورد کرده خرج های گود فعال شده و به طرف مواد مذاب ایجاد شده توسط موشک و یا به طرف مهمات انرژی جنبی رفته و ان را نابود میکنند .همچنین بر خلاف اکثر زره های واکنشی که تنها شامل یک لایه میباشد در زره اوکراینی سه لایه زره روی هم از جلوی برجک محافظت میکند.سازنده اوکراینی مدعی است زره ساخت ان 2 تا 2.5 برابر بیشتر از کنتاکت5 مقاومت دارد
لهستان نیز زره واکنشی مانند ERAWA در دو نسخه 1 و2 تولید میکند. نسخه 1 شباهت به زره کنتاکت1 از نظر عملکرد و اندازه دارد .نسخه 2 دارای دو لایه واکنشی درون یک بلوک است که در برابر مهمات های دو مرحله ای نیز موثر بیفتد و از طرفی در ان به جای فولاد از کامپوزیت فشرده سخت استفاده شده است
همکنون کشورهای مختلفی زره واکنشی تولید میکنند. روسیه، چین، هند، کره جنوبی، اسرائیل، امریکا، فرانسه،ایتالیا،افریقای جنوبی،ایران …
عبدالحمید تارخ