جنگنده های ساخت یوگسلاوی(جنگنده های ساخت شرکت سوکو)
جنگنده های ساخت یوگسلاوی(جنگنده های ساخت شرکت سوکو)
شرکت سوکو در یوگسلاوی سابق در سال 1950 تاسیس شد. این شرکت از دو ترکیب دو صنایع نظامی در یوگسلاوی به شکل دولتی برای ساخت هواپیما و بالگرد تاسیس شد و تا زمان توقف کارش در میانه دهه1990 یعنی دهه که خود یوگسلاوی نیز به تاریخ پیوست چندین هواگرد نظامی را تولید کرد.در این مقاله به چهار جت ساخت این شرکت که همگی در خدمت یوگسلاوی بودند اشاره خواهیم کرد
شرکت سوکو از زمان تاسیس در دهه1950 به دنبال تولید یک جت اموزشی رزمی رفت. اگرچه در بلوک شرق کمونیستی که یوگسلاوی نیز در ان بود جت آموزشی ال29 ساخت چک اسلواکی سابق بسیار پرفروش بود ولی سوکو تصمیم به ساخت جت آموزشی برای خود یوگسلاوی گرفت و در واقع تیتو دیکتاتور یوگسلاوی اسرار بسیار روی این موضوع داشت که یوگسلاوی باید بتواند طی 30 سال در ساخت جنگنده خودکفا بشود .از این رو این شرکت برنامه ای با نام جی2 گالیب را اغاز کرد
G-2 گالیب
جی2 اولین پرواز خود را در 3 جولای سال 1961 انجام داد .طراحی این جنگنده از سال 1957 اغاز شد زمانی که یوگسلاوی به فکر جایگزینی تی33 امریکا با این جت اموزشی جدید بود. یوگسلاوی اگرچه یک کشور کمونیستی اروپای شرقی بود ولی به دلیل اینکه تیتو رهبر این کشور میانه خوبی با مسکو نداشت همواره مورد لطف امریکا قرار میگرفت تا فاصله ان با شووی حفظ شود.از این رو سوکو در زمان طراحی جی2 میتوانست از کمک فناوری غرب استفاده هم بکند کما بر اینه انگلستان در زمینه موتور و اتصالات و تجهیزات تولید به این کشور کمک زیادی کرد
جی2 بر اساس نیاز به یک جت آموزشی با توان پشتیبانی هوایی ساخته شد از این رو در طراحی از بال کاملا صاف بهره میبرد زیرا نیاز به سرعت بالا نبود. جنگنده دارای دو سرنشین پشت سر هم بود و تا سال 1968 که یک نسخه برای مشتریان خارجی ساخته شد فاقد کابین تحت فشار بود از این رو بیشتر از ارتفاع 7000 متری توان پرواز نداشت. بدنه از الومنیوم ساخته شده بود و به شکلی ساخته شده بود که بخش عقبی هواپیما یعنی محفظه موتور ،دم و سکان عمودی از پشت کابین خلبان کاملا جدا می شد.
در زمان طرحی این جنگنده چندین موتور مورد ارزیابی قرار گرفت ولی موتور انگلیسیViper ASV.11 Mk 22-6 ساخت مشترک رولز رویس و بریستون سیلدلی مورد پسند یوگسلاوی قرار گرفت. این موتور یک موتور توربوجت بود که روی چندین جت اموزشی نیز نصب شد و دارای قدرت 2500 پاوند بود و فاقد پس سوز . اگرچه قدرت کمی داشت و بسیار خوش تعمیر و کم هزینه بود .جی2 تنها یک موتور داشت و ورودی هوایی ان نیز در دو سمت بدنه قرار داشت اگرچه در طراحی های اولیه ورودی هوا در جلو قرار گرفته بود.این هواپیما در بهترین حال میتوانست به سرعت 812 کیلومتر بر ساعت برسد اگرچه سرعت کروز اقتصادی ان 713 کیلومتر بر ساعت بود و برد انتقالی ان بدون مهمات و با دو مخزن سوخت قابل جدا شدن بر نوک بالها به رقم 1500 کیلومتر بود
اگرچه جی2 در نقش اموزش ساخته شد ولی دارای دو جایگاه زیر هر بال هم بود که البته در مجموع تنها توان حمل 300 کیلوگرم بار را داشت . در دماغ دارای دو مسلسل 12.7 م م ثابت بود ولی در نقش پشتیبانی معمولا دو راکت انداز 8 تایی اس5 با کالیبر 57 م م حمل میکرد .
بین سال1965 تا 1685 در مجموع 248 فروند از این جت ساخته شد. مدل اصلی تولید G-2A بود که برای خود یوگسلاوی تولید شد ولی نسخهG-2A-E نسخه صادراتی بود که به چند کشور دیگر نیز صادر شد. البته دو نسخه دیگر نیز از ان توسعه یافت که یکی با نام جی3 شناخته می شود که شامل یک نسخه صادراتی با موتور قویتر و توان حمل سلاح بیشتر که البته مشتری پیدا نکرد
یوگسلاوی در جنگ داخلی خود بر ضد بسنی و کوزوو از این جت استفاده کرد که دست کم 4 جت نیز توسط جنگنده های ناتو در اسمان سرنگون شدند
به غیر از یوگسلاوی جی2 در لیبی نیز خدمت کرد. لیبی بزرگترین مشتری این پرنده بود که 118 فروند از ان را به خدمت گرفت. این خرید بیشتر سیاسی و در راستای نزدیکی لیبی به یوگسلاوی بود .همان طور که یوگسلاوی که در دهه 1990 درگیر نبردهای داخلی برای استقلال بخشهای مختلف خود بود از این جت استفاده کرد لیبی نیز در جنگ داخلی خود در سال 2011 که منجر به سقوط سرهنگ قذافی شد ازاین جت استفاده کرد.در 24 مارس سال 2011 یک جی2 یک پهپاد فرانسوی را در شمال لیبی سرنگون کرد و فردا جنگنده های فرانسوی پایگاه هوایی ان جت را بمب باران و 5 جی2 و دو میل24 نیروی هوایی لیبی را نابود کرند.
امروزه هیچ کدام از جی2 ساخته شده در خدمت نیستند. در واقع با فروپاشی یوگسلاوی اکثر انها در کشورهای که از یوگسلاوی جدا شدند باقی ماند که از خدمت خارج شدند
J-21 جاستریب
بعد از ساخت جی2 یوگسلاوی به سرعت به سراغ ساخت یک جت پشتیبانی هوایی نزدیک رفت. اگرچه جی2 چنین قابلیت داشت ولی توان حمل تسلیحات کی داشت.هدف از این کار باز جایگزینی یکی از جتهای ساخت امریکا در خدمت یوگسلاوی یعنی اف84 بود .بیس جنگنده جدید که با نام J-21 شناخته شد همان جی2 بود و در مرحله اول نیز سوکو به دنبال ساخت یک نسخه تک سرنشینه از جی2 بود ولی موتور ان ضعیف بود از این رو یک طرح جدید داده شد. طرح کلی J-21 مشابه جی2 است دارای همان شکل و بال و بدنه تنها دارای یک خدمه بود ز این رو مخزن سوخت بیشتر درون بدنه حمل میکند .این نسخه دارای یک موتور باز انگلیسی Viper Mk 531 که 2990 پاوند رانش فراهم میکرد. سرعت ان به 820 کیلومتر می رسید و سرعت روز 740 کیلومتر بر ساعت . از نظر مقدورات و برد تفاوت زیادی نسبت به جی2 نمی کرد و تنها در دماغه به جای دو مسلسل 12.7 م م دارای سه مسلسل بود و زیر هر بال 4 جایگاه در مجموع 8 جایگاه داشت ولی تنها در دو جایگاه توان حمل تا 250 کیلوگرم بار(یکی زیر هر بال) و در شش جایگاه دیگر تنها توان حمل50 کیلوگرم بار را زیر هر یک داشت.ارایش تسلیحاتی ان شامل تا دو بمب 250 کیلوگرمی ،یا دو بمب 150 کیلوگرمی خوشه ای و یا دو راکت انداز 55 م م هر یک با 12 راکت و یا دو راکت انداز127 م م هر یک با 6 راکت حمل کند.نسخه اصلی تولید با نام J-21 شناخته می شود که نسخه در خدمت یوگسلاوی بود ولی نسخه J-21E که ان را J1 هم میگفتند نسخه صادراتی بود .یک نسخه کم تعداد شناسایی با نام RJ-21 نیز از ان ساخته شد و بین سال 1968 تا 1977 در مجموع 224 فروند از این جت ساخته شد که لیبی زیمباوه و زامبیا از ان نیز استفاده کردند. یوگسلاوی در دو نبرد کزوو و بسنی از ان استفاده کرد که طی نبرد بسنی شش فروند ان قربانی اف16 ارتش امریکا شدن. امروزه تنها دو فروند J21 در خدمت نیروی هوایی لیبی است که بر علیه داعش از ان استفاده می شود
J-22 اوراگو
جنگنده J-21 جنگنده قابلی نبود.. توان حمل سلاح زیادی نداشت و سرعت و برد ان محدود بود . کمپانی سوکو در ان زمان تحت تاثیر جنگنده تهاجمی جگوار محصول فرانسه و انگلستان بود .جنگنده ای دو موتوره با برد و قابلیت حمل تسلیحات بسیار که قابلیت پرواز هر شرایط اب و هوایی را داشت از این رو طرح را با کمک انگلیسیها بر مبنای طرح جگوار قرار داد. اولین پرواز جنگنده جدید در سال 1974 انجام شد و از سال 1978 وارد خدمت شد.
ج22 اولین جنگنده دوموتوره ساخت یوگسلاوی بود.این جنگنده دارای بدنه آلومینیومی با بالی در بالای بدنه و ورودی هوا زیر بال که شبیه جگوار بود . حتی اگر به چرخهای دو قلوی عقب ان نگاه کنید میتوان دید انها نیز مانند جگوار ساخته شد اند.تک کابینه بود و از دو دستگاه موتور توربوجت Viper Mk 633-41 ساخت رولز رویز انگلستان استفاده میکرد که هر یک 4000 پاوند رانش فراهم میکرد. این موتور از همان خانواده موتوری بود که روی جی2 وج 21 نصب شده بود ولی این نسخه قدرت بیشتری داشت.سوخت داخلی ان بیشتر بود و میتوانست با چهار بمب خوشه ای و یک مخزن سوخت زیر بدنه به ظرفیت 1500 لیتر به برد 530 کیلومتری برسد که برای نبرد در اروپا کافی بود. مادون صوت بود در حالت سبک میتوانست به سرعت 1130 کیلومتر بر ساعت برسد ولی در حالت سنگین زیر 930 کیلومتر بر ساعت سرعت داشت .در حالت شیرجه حتی از سرعت صوت عبور میکند در کابین دارای اچ یو دی Thompson-CSF VE-120T و رایانه اتش بالستیک ISIS D-282 و از هشدار دهنده رادار، و پرتاب کننده فلر و چف، سامانه ناوبری همگی ساخت امریکا استفاده میکرد و حتی یک سامانه جنگ الکترونیک فعال نیز داشت که در داخل با کمک امریکا ساخته شده بود بعدها روی ان غلاف شناسایی با دوربین دید حرارتی که از فرانسه امد بود نصب شد
دارای یک توپ دو لول 23 م م روسی GSh-23L زیر بدنه بود با 200 گلوله بود و زیر هر بال دارای دو جایگاه تسلیحاتی و یکی زیر بدنه در مجموع 5 جایگاه بود که میتواند 2.8 تن بار را حمل کند .میتوانست تا هشت بمب 250 کیلویی و یا چهار بمب 500 کیلویی و چهار بمب خوشه ای انگلیسی بی ال 755 و یا چهار موشک ماوریک و یا ضد رادار خا23 و یا چهار غلاف راکت 55 و یا 80 و یا 122 م م را حمل کند.برای دفاع هوای نیز میتوانست تا دو موشک ار13 اتول که یک موشک فروسرخ ساخت شوروی بود و بعدها تا دو موشک ار60 را حمل کند
اگرچه این پرنده شبیه جگوار بود ولی به دلیل موتور کم توان تر حتی نصف جگوار نیز توان نداشت و در هیچ زمینه ای قابل قیاس با این پرنده نبود .بین سال 1981 تا 1992 در مجموع 200 فروند از ان ساخته شد .یوگسلاوی از این جنگنده در نبرد بر ضد بوسنی و کزوو استفاده کرد که دو فروند ان در اسمان هدف قرار گرفت و بین 12 تا 15 فروند روی زمین .. همکنون نیز 31 فروند J-22در نیروی هوای صربستان خدمت میکند(صربستان در وقع وارث اصلی یوگسلاوی سابق است)
رومانی از سوکو ج22 خوشش امد و تصمیم به تولید ان در داخل گرفت. این طرح با نام IAR-93 ولتور شناخته می شود. ولتور همان ج22 است تنها در رومانی تولید شد البته از انجایی که برخی تجهزات ج22 امریکا بود، امریکا اجازه نصب روی نسخه رومانیان را نداد و انها برخی تجهیزات را از انگلستان وارد کردند.88 فروند از این جنگنده در داخل رومانی طی سه مدل ساخته شد این سه مدل نیز همانند خود ج22رادار نداشتند و در دماغه تنها جای سامانه ناوبری بود .این جنگنده دیگر در خدت رومانی نیست
جنگنده رومانیایی IAR-93 توسط خلبانان ایرانی در دهه1980 میلادی در دوران جنگ تست شد . از انجایی که هیچ کشوری در دنیا به ایران جنگنده نمی فروخت ایران به دنبال تست و خرید این هواپیما بود که در نهایت با وجود مذاکرات تا سطح بالا این خرید انجام نشد.
G-4 سوپر گالیب
سوپر گالیب به عنوان جایگزین هواپیمای گالیب ساخته شد.این هواپیما در سال 1978 اولین پرواز خود را انجام داد و در سال 1983 وارد خدمت شد. در طراحی این هواپیما از بال پس گرا بر خلاف بال کاملا صاف جی2 استفاده شد و همچنان دارای الگوی دو خدمه در کنار هم بود اگرچه مدتی سوکو طرحی برای ساخت این نمونه با کابین دو خدمه کنار هم داشت. طرح کلی بر اساس جت آموزشی مشهور و معروف هاوک انگلیسی ساخته شد و به خوبی در شکل این پرنده میتوان این الهام را دید.سوپر گالیب دارای دو ورود هوا در کنار بدنه و بالی در زیر انها بود و از یک موتور Viper 632-46 استفاده میکرد که روی طرح J-22 نصب شده است که4000 پاوند رانش فراهم میکرد. موتور قوی تر و بال های پس گرا باعث افزایش سرعت این طرح نسبت به جی2 شده و بیشترین سرعت ان را به 920 کیلومتر بر ساعت رساند.
دارای کابین مجهز به اچ یو دی ، هشدار دهنده راداری و سامانه ناوبری و رایانه کنترل اتش مشابه ج 22 بود و زیر هر بال دو جایگاه حمل سلاح با توان حمل یک تن سلاح بود. یکی از جایگاه زیر هر بال تا 350 کیلوگرم سلاح و یکی تا 250کیلوگرم بار حمل میکرد که شامل بمب های 250 و یا 130 کیلوگرمی و یا راکت انداز های 55،80 و 122 م م بود .فاقد توپ داخلی بود از این رو یک غلاف توپ 23 م م تک لول را زیر بدنه میتوانست حمل کند.بین سالهای 1984 تا 1991 سوکو85 فروند جی4 ساخت که غیر 4 فروندی که در میانمار وارد خدمت شدند باقی در یوگسلاوی بعد جمهور های جدا شده از یوگسلاوی خدمت کردند .یوگسلاوی چندین نسخه از این جت را توسعه داد. ولی نسخه اصلی پر تولید نسخه G-4 بود ولی نسخ های چون G-4M نیز بعدها طی ارتقا روی ج4 قبلی به دست امد که شامل ارتقا در الکترونیک، نصب مخازن سوخت زیر بدنه و افزایش برد و توان حمل موشک هوا به هوای فروسرخ بود که بخشی از ج4 های موجود در خدمت صربستان همین نسخه است. یک نسخه در دهه 1990 طی ارتقا با نام G-4MD توسعه یافت که دارای کابین دیجیتال با نمایشگر رنگی و توان حمل سلاح های هدایت شونده بود ولی این نسخه عملیاتی نشد. همکنون 20 فروند از این جت در خدمت نیروی هوایی صربستان است. تعداد از انها طی بمب باران هوایی یوگسلاوی توسط ناتو در سال 1999 روی زمین از بین رفت
نام | G-2 | G-4 | J-21 | J-22 |
نقش | اموزشی رزمی | اموزشی رزمی | پشتیبانی هوایی نزدیک | تهاجمی |
خدمه | 2 نفر | 2نفر | 1نفر | 1نفر |
طول | 10.34 متر | 12.5 متر | 10.88 متر | 13.02 متر |
بلندی | 3.2 متر | 4.30 متر | 3.6 متر | 4.5 متر |
وزن خالی | 2.6 تن | 3.2 تن | 5.5 تن | |
بیشترین وزن برخاستن | 4.3 تن | 6.3 تن | 5.1 تن | 11 تن |
موتور | یک دستگاه موتور Viper ASV.11 Mk 22-6 | یک دستگاه موتور Viper 632-46 | یک دستگاه موتور Viper Mk 531 | دو دستگاه موتور Viper Mk 633-41 |
قدرت موتور | 2500 پاوند | 4000 پاوند | 2990 پاوند | 4000 تن |
بیشترین سرعت | 812 کیلومتر بر ساعت | 920 کیلومتر بر ساعت | 820 کیلومتر بر ساعت | 1130 کیلومتر بر ساعت |
برد انتقالی | 1240 کیلومتر | 2900 کیلومتر | 1520 کیلومتر | 1800 کیلومتر |
جایگاه خارجی حمل سلاح | چهار عدد | 5 عدد | 8 جایگاه | 5 جایگاه |
میزان سلاح قابل حمل | 300 کیلوگرم | یک تن | 800 کیلوگرم | 2.8 تن |
سال ورود به خدمت | 1965 | 1984 | 1968 | 1978 |
عبدالحمید تارخ