جنگنده تهاجمی سوخو17 و سوخو22

جنگنده تهاجمی سوخو17 و سوخو22

در دهه 1960 شوروی علاقه زیادی به توسعه یک هواپیما با توان نشست و برخواست کوتاه بود.این مسئله از انجا نشعت  می گیرد که در جنگ احتمالی  با بمب باران باند های پرواز ، پایگاه هوایی عملا غیر فعال می شوند از این رو با  کوتاه کردن  باند مورد نیاز  برای نشست و برخواست می شد از خطرات زمینگیر  شدن ناوگان جنگی در  یک جنگ واقعی جلوگیری کرد

ارتش شوروی در دهه 1960 تلاش در استفاده از جاتو(راکت کمکی ) بر روی سوخوی7 کرد ولی این روش  برای کوتاه مدت خوب بود.سوخو دو راه داشت ، یکی موتور عمودی پشت کابین که با مکیدن  هوا از بالا و با یک خروجی در  پایین باعث کاهش میزان باند مورد نیاز می شد(مانند یاک38) و  یا بال متغییر . تجربه سوخو نشان داد میشد با قرار دادن یک بال متغییر روی سوخوی7 با کمترین تغییر جنگنده جدید توسعه داد.

اولین پرواز هواپیما جدید در 2 اوت سال 1966 انجام شد و یک سال بعد در معرض دید عموم قرار گرفت. ناتو به جنگنده جدید لغو فیتر بی را دارد. در واقع لقب  فیتر متعلق به سوخوی7 بود و یکی از دلایل هم لقب بودن با سوخو7 این بود که جنگنده جدید در مرحله نخست  در شوروی سوخو7 IG نام گرفت. جنگنده جدید با بال متغییر نتنها در نشست و برخواست  بسیار کارای  بهتری داشت بلکه در زمینه اوجگیری ،  برد و سرعت و چالاکی نیز بهبود بسیار یافته بود. جنگنده از سوخو7 کشیده تر شده بود و سوخت بیشتری حمل می کرد.در نوامبر سال 1967 جنگنده جدید نام کاملا جدید سوخوی17 را به خود گرفت ولی لقب فیتر بی روی ان باقی ماند .

دو پیش نمونه در سال 1969 برای ازمونها ساخته شد  که در این پیش نمونه بال دارای  تنها دو حالت بود، یک حالت کاملا باز با درجه 30 درجه برای نشست و برخواست  و یک زاویه کاملا بسته 63 درجه برای  پرواز با  سرعت بالا ولی در نهایت  یک زاویه  میانه 45 درجه نیز برای پرواز کروز  اضافه شد.برای باز شدن بال 19 ثانیه  و برای بسته  شدن 16 ثاینه  زمان لازم بود

بال  دارای  دو بخش بود. یکی ریشه  بال که ثابت بود و بسیار  کشیده و  بخش متغییر. بر روی بال متغییر یک تیغه  برای  لیف بود و هیچ جایگاه خارجی حمل تسلیحات  زیر بخش متغییر نبود (بر خلاف میگ23 و سوخوی24).

فناوری  الکترونیک سوخوی17شامل سامانه رادیویی  و سامانه ناوبری  جدید ،هشدار دهنده رادار اس پی او 3،یک رادار ارتفاع سنج ار وی 5 ،سیستم کنترل پرواز اس ای یو 22  که برای  فرود کور، پرواز در ارتفاع پایین و بمب باران میشد استفاده کرد. ترکیب رادار ارتفاع یاب ار وی 2 و رایانه کنترل پرواز اجازه پرواز در ارتفاع زیر 200 متر را به فیتر می داد. هواپیما در پیش نمونه دارای  همان موتور توربوجت  ای ال 7 ،  سوخوی 7 بود  و توان حمل 3400 لیتر سوخت داخلی داشت و یا چهار مخزن سوخت خارجی هر کدام با 820 لیتر سوخت را داشت .

اولین نسخه تولید سوخوی17  نام داشت که دارای موتور ای ال 7 سوخوی 7 بود  و بین سال های 1969 تا 1973 در خط تولید باقی  ماند و  224 فروند ان ساخته  شد . سوخوی17   با وجود تغیرات بسیار در  سوخوی 7 همچنان یک مشکل بزرگ باقی مانده بود و ان نیز برد کم سوخوی7 بود که  به دلیل مصر فبالای سوخت موتور ای ال 7 بود .شوروی تصمیم به نصب موتور توربوجت لیولکا  ای ال 21 اف بر روی سوخوی17 گرفت. این موتور توربوجت هم رده موتور جنرال الکترونیک  جی79 امریکای  بود و مصرف سوختش نصب به دیگر توربوجت های  شوروی  پایین تر بود و بعدها بر روی سوخوی 24 نیز نصب شد.  با نصب موتور ای ال 21  نسخه جدید سوخوی 17 ام ساخته شد .  بر روی نسخه تولید سوخوی17 ام  نسخه ارتقاء یافته  ای ال 21 –اف3 با توان 19185  پاوند بدون پس سوز و 24676  پاوند با پس سوز نصب شد . با در نظر گرفت اندازه کوچکتر  ای ال 21 نسبت  به ای ال7 ، بخش های  از بدنه برای  نصب مخازن سوخت داخلی ازاد شد و میزان سوخت داخلی به 4430لیتر افزایش یافت.

کابین فاقد  نمایشگر بود و به جای اچ یو دی نیز یک مگسک الکترونیکی  داشت  و پرتاب بمب به روش  قلق  گیری انجام می شد.

از نظر میزان توان حمل سلاح سوخوی17 ام دو برابر سوخوی7   توان داشت . میزان سلاح قابل حمل از 2 تن در سوخو7 به 4 تن در سوخو17 افزایش یافته بود  و همچنین جایگاه های خارجی از شش عدد به هشت  عدد. این هشت  عدد جایگاه شامل  چهار عدد زیر بدنه، و دو  عدد زیر بخش ثابت هر بال بود  می توانست  به عنوان سلاح دفاعی دو موشک  هوا به هوای ار13 اتول را حمل کند ویا  برای بمب باران  20 بمب 100 کیلویی ویا  8 بمب 250 و  یا 500 کیلوگرمی  و یا تا هشت راکت اندار اس 5 هر کدام با 32 راکت را حمل کند.همچنین توان حمل تا شش راکت های  240 م م  با کلاهک 123 کیلوگرمی و یا شش راکت  340 م م  با 190 کیلوگرم  را حمل کند. در نسخه  سوخوی17 ام توان حمل هیچ سلاح هدایت شونده ای وجود  نداشت. همچنین تمام مدل های سوخوی17 (به غیر از نسخه های اموزشی )دارای  دو توپ 30 م م با 80 گلوله  در دو طرف بدنه  در لبه ریشه بال بودند ولی نسخه اموزشی تنها یک توپ در سمت راست داشتند

اولین سوخوی17 ام در سال 1972 تحویل ارتش شوروی شد و تا سال 1976 در مجموع 253 فروند سوخوی17 فیتر سی تحویل این ارتش  شد   . همچنین نسخه   صادراتی این جنگنده سوخوی 20 نامید شد  که 136 فروند از ان  ساخته شده و برخی منابع معتقدند برخی از انها حتی مجهز  به موتور ای ال 7 جنگنده سوخوی 7 بودند.برخی از  انها به سوخوی20 ار با توان حمل غلاف کی کی ار 1 ارتقا یافتند

 سوخوی 17 ام 2 نسخه بعدی بود که با ارتقاء در دستگاه  های الکترونیک سوخوی17 ام به دست امد.  نصب سامانه مسافت یاب لیزری  فون 1400در دماغه که به ان اجازه بمب باران های هوایی دقیق را با کمک سامانه تایین محل برخورد بمب و یا راکت (که بر روی  جنگنده های پیشرفته روی اچ یو دی استفاده  می شود)، یک رایانه انالوگ تهاجمی کی ان 23 ، رادار  ناوبری داپلر در زیر دماغه برای  پرواز بهتر درشب و سامانه ناوبیر اینرسی مدرن تر بود. سامانه کی ان 23 به سوخوی17 ام 2پرواز تمام خودکار و ناوبری خودکار  را میداد. این به معنای توان پرواز  خودکار از روی باند رسیدن به منطقه هدف و برگشتن کاملا خودکار بود.همچنین ظرفیت  سوخت داخلی به 4750 لیتر افزایش یافت.

همچنین سوخو17 ام 2توان حمل سلاح هدایت شونده نیز داشت. توان حمل موشک هدایت رادیوی  خا 23 را داشت و می توانست  با کمک غلاف  نشانه گذاری لیزری   دلتا –  ان دست به هدایت  موشک هدایت لیزری  خا 25 ال ویا نسخه هدایت لیزری  راکت اس 25 و بعدها موشک  خا 29 ال را داشت.همچنین این مدل توان حمل موشک هوا به هوای  ار60 را نیز داشت .بین سالهای 1974 تا 1979 در مجموع 268 فروند سوخوی17 ام 2  ساخته شد که اکثر انها به نسخه  سوخوی17 ام 2 ار ارتقاء یافتند که شامل  توان حمل غلاف شناسایی خارجی کی کی ار1  را داشت . این غلاف به  غیر از تصویر برداری توان جمع اوری علائم الکترونیک دشمن   را نیز پیدا کرد . بعدها توان حمل غلاف کی کی ار 2 را نیز یافت که دارای دوربین دید  حرارتی  نیز بود   و می توانست تصاویر  گرفته شده را به صورت زنده  ارسال کند.

در مراحل نخست  عملیات  سوخو17 ، خلبان این هواپیما  بر روی سوخوی7 یو  اموزش می دیدند  ولی با در نظر گرفتن تفاوت زیاد این دو جنگنده در هنگام نشست  و برخواست  به دلیل تفاوت  بال سرانجام ارتش شوروی نسخه اموزشی دو سرنشینه  را سفارش داد.اولین نمونه دو سرنشینه  با نام سوخوی17 ام یو در سال 1975 ساخته شد و بین سال 1975 تا 1981در مجموع 75 فروند نسخه دو سرنشینه  ساخته شد.این نمونه دارای  دماغه ای افتاده تر بود  و فاقد رادار ناوبیر در زیر دماغه، همچنین این مدل  دارای  یک پیرسکوپ بر روی سقف کابین عقب برای دید  رو به جلو بود که دلیل ان دید کم رو به جلو در کابین عقب بود.همچنین هر دو خدمه همانند نسخه رزمی بر روی صندلی پرتاب شونده صفر صفر  کا 36 قرار داشتند . این مدل  تنها دارای یک لوله توپ در ریشه بال در سمت راست بود.

 بر اساس نسخه سوخوی17 ام 2 نسخه صادراتی سوخوی 22 ساخته شد. این مدل دارای  موتور کاملا  متفاوت تومانسکی ار 29 بی اس بودند که 7825 پاند بدون پس سوز و 17250 پاوند با پس سوز قدرت فراهم می کرد.این موتور بر روی میگ 23 و 27 نصب شد. در واقع  قرار بود نسخه ای  با این موتور  با کد سوخوی17 ام 2 دی برای نیروی هوایی شوروی  ساخته شد که لغو شد و در قالب  سوخوی22 نسخه صادراتی ام 2 عرضه   شد . بین سال های 1976 تا 1979 تنها 90 فروند از این نسخه  ساخته شد. از قرار معلوم برخی  نسخه های  صادراتی سوخوی22 بسیارضعیفتر از نسخه سوخوی17 ام 2 شوروی  بودند وبرخی برابر با انها  بودند . همچنین 45 فروند سوخوی22 یو نیز به عنوان نسخه اموزشی ساخته شد.

همزمان با توسعه  نسخه ام یو  نسخه جدید ام 3 نیز در  حال توسعه بود.این نمونه تغییر بسیاری نسبت به مدل قبلی داشت

از جمله امکانات این مدل می توان به نصب  دو سامانه پرتاب شراره و پوشاله  کی دس اس 23 بر روی پشت بدنه در دو طرف سکان عمودی ،سامانه هشدار دهنده اس پی او 15 با پوشش 360 درجه مشابه نسخه نصب شده روی سوخوی24 فنسر و میگ 23 ام ال دی ، توان حمل غلاف های جنگ الکترونیکی  اس پی اس 141/142 و 143 ، نصب  یک جایگاه خارجی دیگر  زیر هر بال  که  تعداد جایگاه های  به 10 عدد افزایش یافت  و برای  نصب موشک  ار 60 مناسب بود .

نسخه ام 3 در کنار توان حمل موشک هدایت لیزری توان حمل موشک ضد رادار خا 25 پی ال را داشت  ولی برخی از انها به نسخه ام3 پی  مجهز به  غلاف خارجی وایگا 17 شدند تا بتوانند با کمک موشک  خا 58 دست به عملیات سرکوب پدافند هوایی بزنند.  وایگا  17 یک هشدار دهنده  رادار بود که می توانست  موقعیت رادار دشمن را مشخص کند. همچنین تعدادی  از سوخوی17 ام 3 به نسخه ام3 ار با توان حمل غلاف شناسایی  کی کی ار 2  ارتقاء یافتند.این نمونه همچنین   سوخت داخلی بیشتری  به میزان 4880 لیتر را حمل می کرد . بین سال های 1977 تا 1981  در مجموع 488 فروند سوخوی17 ام 3 ساخته شد . همچنین بر اساس این مدل نسخه اموزشی یو ام 3 با توان رزمی مشابه  نسخه ام 3 ساخته شد  که در مجموع 165 فروند از این مدل نیز تولید شد.

بر اساس این مدل سوخوی22  ام و ام 3نسخه صادراتی ساخته شد که دارای  موتور ار 29 بود. یک مسافت یاب لیزری فون 1400 و نشان گذاری لیزری کلون پی اس(مشابه نسخه نصب شده روی سوخوی25) بود. 272 فروند از این مدل ساخته شد که ناتو ان را فیتر جی نامید. این مدل شباهت بسیاری با نسخه سوخوی17 ام 3 ارتش  سرخ داشت  . همچنین سوخوی 22 یو ام3 نسخه  اموزشی رزمی سوخوی22 ام3 نیز ساخته شد

اخرین نسخه  سوخوی17 ، نسخه ام4 بود…. این نمونه دارای  سامانه های الکترونیکی پیشرفته تری نسبت به نسخه های  قبلی بود که عبارت بودند از   ، سامانه مسافت  یاب و نشان  گذاری لیزری کلیون 54   در دماغه که به ان اجازه نشان گذاری  لیزری  را بدون غلاف نشان گذار لیزری را می داد(البته مسافت یاب لیزری  سوخوی17 ام3 نیز چنین توانی را دارد)،  نصب سامانه ناوبری و تهاجمی جدید  پی ار ان کا 54  و رایانه  تهاجمی دیجیتال  به  جای نسخه  انالوگ قبلی.

با در نظر  گرفتن حجم بالای  سامانه های  الکترونیک در دماغه این مدل و افزایش اندازه مخروطه  در دماغه  باعش کاهش هوایی ورود به موتور شد از این رو بیشترین  سرعت این نسخه  از 2 ماخ به 1.7 ماخ کاهش یافت. همچنین این مدل   دارای  یک نمایشگر سی ار تی  در داخل کابین بودند که توان شلیک و هدایت موشک  اپتیکی خا 29 تی را نیز به انها میداد. در نهایت  کارای  این   مدل انقدر خوب بود که قرار شد نسخه ای با موتور توربوجت ای ال 31 اف متعلق به سوخوی27 نیز ساخته شود که ام6 نام داشت  ولی طرح ان لغو شد. بین سال های 1984 تا 1990  در مجموع 231  فروند از انها ساخته شد .

نسخه صادراتی  سوخوی17 ام 4 نسخه سوخوی22 ام 4 بود که دارای  توان مشابه  سوخوی17  ام  4 بود و تنها 166 فروند از ان ساخته شد که بیشتر  تحویل کشورهای اروپای شرقی شد

سوابق عملیاتی

شوروی از سال 1973 سوخوی17 را دریافت کرد و تا پایین دهه 1970 اصلیترین جنگنده تهاجمی این ارتش  بود. شوروی در افغانستان  از سوخوی17 بهره برد . توان نشست  و برخواست  در باند نا اماده  باعث  شد شوروی از سوخوی17 در کنار سوخوی25 بیشترین بهره  را در افغانستان  ببرد. با وجود اینکه سامانه ها الکترونیک نشان دادن به اب و هوایی غبار الود افغانستان  حساس  است  ولی موتور ای ال 21 اف3 نشان داد کارای  خوبی حتی در شرایط اب هوایی گرد و غباری دارد و امادگی ناوگان سوخوی17 همواره بیشتر  از سوخوی 25 در افغانستان بود . در میانه جنگ نسخه  سوخو17 ام 4 با سوخوی17 ام3 عوض شد . با وجود این سوخوی17 در افغانستان نشان داد برای انجام عملیات پشتیبانی  هوایی نزدیک و درگیری با شورشیان همانند سوخو25 کارایی بالای ندارد زیرا سرعتش بالاتر بود . ورود استینگر  کار را کمی سخت کرد ولی تنها ارتفاع بمب باران را  افزایش یافت و معمولا  با راکتهای 330 م م و یا بمب های  تریموباریک انجام می شد تا هم از راه دور و در برد بیشتر از برد استینگر  شلیک شود و هم قدرت تخریب بالای داشته باشد  در مجموع  10 فروند سوخوی17  در افغانستان  از دست رفت که دو فروند توسط  استینگر سرنگون شد .همچنین فیتر در جنگ اول چچن نیز برای  روسها جنگید و در نهایت در سال 1998 از خدمت خارج شد.

عراق از دیگر کاربران سوخوی22 بود که چندین نسخه از  این هواچیما شامل  سوخوی20، 22/22 ام 3 و تعدادی ام4 را در خدمت  داشت. عراق  از این هواپیما به خوبی در تهاجم به ایران در جنگ سال 1980 تا 1988 بهره برد و اکثر  عملیات های بمب باران شهرها ویا پشتیبانی  هوایی ویا حمله به عقبه نیروی های ایرانی توسط  سوخوی22 در کنار  میگ23 بی ان انجام میشد. همچنین بمب باران  های شیمیایی نیز توسط  این هواپیما انجام شد. دست  کم  80  فیتر عراقی طی جنگ توسط  اتش  پدافند و جنگنده های نیروی هوایی سرنگون شد. با شروع جنگ خلیج فارس 1 ، دست کم 22 فروند سوخوی22 عراقی از نسخه های ام 3 و یو اچ3  و ام4 به ایران فرار کرد . ایران تلاش در عملیاتی کردن فیترها کرد ولی هزینه بالا برای سرپا کردن این فیترها علیرقم سن کم انها(کمتر از ده سال ) باعث انصراف ایران از این طرح شد. ولی بعد از بیست سال ایران دست به عملیاتی کردن این هواپیما برای خدمت در سپاه پاسداران و جایگزینی ان با سوخو25 کرد

لیبی  نیز از سوخوی20 و 22 بهره برد. این کشور  طی یک درگیری هوای دو   فروند سوخوی20 خود مسلح به موشک  اتول را  در درگیری با اف14 نیروی دریایی  امریکا در سال 1981  از دست داد . در سال 1987 در طی  دخالت لیبی در چاد یک فروند فیتر به اتش استینگر از دست رفت . همچنین در طی جنگ داخلی در سال 2011 در لیبی  غزافی از سوخوی22 بر علیه  مخالفان بهره برد  و دست کم دو تا سه فروند نیز در درگیری  سرنگون شد. یک فروند سوخوی22 نیز توسط  اف16 ای ام بلژیک  با موشک امرام سرنگون شد.

پرو نیز تنها مشتری  امریکایی جنوبی فیتر و در سال1995  طی درگیری پرو و اکوادور از فیتر بهره برد   که  دو فروند فیتر از دست رفت که یکی توسط  میراژ  اف 1 پرو  دیگری بر اثر پدافند.

سوریه در جنگ سال 1982 از سوخوی20 و 22 بر علیه اسرائیل استفاده  کرد و از قرار معلوم طی چند حمله به نیروی های  اسرائیلی  به دلیل تلاف  بالای که به انها وارد کرد هدف  با اولویت بالا برای  نیروی هوایی اسرائیل تبدیل شد و یکی از خلبان اف15 در خاطرات خود از شکار فیتر به عنوان شیرین ترین  شکار نام برد. از سال 2011 تاکنون سوریه از فیتر های  در جنگ  داخلی بهره بسیار برده و دست کم دو فروند را نیز بر اثر اتش موشک  های شانه پرتاب  مخالفین از دست داده است.

از 22 کشور خریدار فیتر امروزه همچنان 5 کشور ، یمن(50 فروند)، لهستانی(32 فروند)، سوریه (50 فروند)، ویتنام38 فروند) و انگولا نه  فروند  این پرنده را در خدمت دارند .لهستان همکنون با   ارتقا این هواپیما در سامانه ناوبری و کابین و تسلیحات این هواپیما را تا سال 2025 در خدمت نگه خواهد داشت

مدلهای مختلف

سوخوی17 فیتر سی  :224 فروند

سوخوی17 ام فیتر سی: 253 فروند

سوخوی17 ام 2 فیتر دی : 268  فروند

سوخوی17 ام3  فیتر اچ:488 فروند

سوخوی17 ام 4 فیتر کا : 231 فروند

سوخوی20 فیتر سی: 136 فروند

سوخوی 22 فیتر اف : 90 فروند

 سوخوی22 ام فیتر جی: 275 فروند

سوخوی 22 ام  3 فیتر جی:  59 فروند

سوخوی 22 ام 4 فیتر کا : 166 فروند

مشخصات

طول:19.02 متر

ارتفاع:5.12 متر

وزن خالی:12160 کیلوگرم

بیشترین وزن برخواستن:19400 کیلوگرم

موتور: یک دستگاه موتور توربوجت لیولکا ای ال 21 – اف3 با توان 17185 پاوند بدون پس سوز و 24675 پاوند با پس سوز

بیشترین سرعت:1.7 ماخ در ارتفاع بالا و 1.3 ماخ در ارتفاع پایین

برد انتقالی

بیشتری برد با چهار مخزن سوخت خارجی : 2800 کیلومتر

برد رزمی با  2 تن سلاح  و دو مخزن سوخت خارجی :1150 کیلومتر

تسلیحات: دو توپ 30 م م با 80 گلوله برای هر توپ

 بمب های 100، 250 و 500 کیلویی و راکت های 57،80، 240 و 330 م م  و موشک های هدایت لیزری خا 25 و خا 29 ، و موشک ضد رادار خا 25 ام پی و خا 31 پی و خا 58

 ترجمه:عبدالحمید تارخ