موشک پدافندی ضد بالستیک انتی 2500 ساخت روسیه

سامانه موشکی اس -300 ام وی که با نام آنتی-۲۵۰۰ (Antey-2500) نیز شناخته می‌شود،در واقع یکی از پیشرفته‌ترین شاخه‌های خانواده بزرگ سامانه‌های پدافند هوایی S-300 محسوب می‌شود.روند توسعه آن به دهه ۱۹۸۰ میلادی بازمی‌گردد؛ زمانی که اتحاد جماهیر شوروی در پی طراحی نسخه‌ای از S-300 بود که بتواند علاوه بر مقابله با اهداف هوایی متعارف (هواپیماها و موشک‌های کروز)، قابلیت رهگیری و انهدام موشک‌های بالستیک تاکتیکی و میان‌برد دشمن را نیز داشته باشد.

پس از ورود سامانه‌های اولیه S-300P به خدمت، تجربه‌های رزمی و پیشرفت فناوری موشک‌های بالستیک در غرب نشان داد که نسخه‌های اولیه سامانه، توان کافی برای مقابله با موشک‌های سریع و ارتفاع بالا را ندارند. به همین دلیل، دفتر طراحی (Antey Design Bureau) مأمور توسعه نسخه‌ای جدید شد که بتواند به عنوان سامانه‌ای دفاع هوایی و ضد موشکی عمل کند. این پروژه در اواسط دهه ۱۹۸۰ آغاز شد و هدف آن ایجاد یک نسخه ارتقایافته از S-300P بود که بعدها با نام S-300V شناخته شد.

نسخه اولیه S-300V در اواخر دهه ۱۹۸۰ وارد خدمت نیروهای زمینی شوروی شد. این نسخه بر روی شاسی زرهی زنجیری نصب شده بود و برخلاف S-300P که برای نیروی پدافند هوایی طراحی شده بود، بیشتر برای نیروهای زمینی ارتش شوروی توسعه یافت تا بتواند واحدهای رزمی را در میدان نبرد در برابر تهدیدات موشکی و هوایی محافظت کند

تولد S-300VM (Antey-2500)

پس از فروپاشی شوروی، دفتر طراحی آنتی کار روی نسخه‌ای مدرن‌تر را ادامه داد تا با تهدیدات جدیدتر موشک‌های بالستیک و کروز مقابله کند. نتیجه این توسعه در دهه ۱۹۹۰ و اوایل ۲۰۰۰ با معرفی سامانه S-300VM مشخص شد. حرف M در نام این سامانه مخفف «Modernizirovannyy» به معنی «مدرن‌شده» است. این نسخه به طور ویژه برای صادرات و همچنین برای ارتش روسیه طراحی شد.

تفاوت با نسخه اصلی S-300

تفاوت‌های اصلی S-300VM با نسخه‌های اولیه S-300P به شرح زیر است:

1. ماموریت عملیاتی:
   • S-300P برای دفاع هوایی استراتژیک و مقابله با موشک های بالستیک طراحی شده بود.
   • S-300VM برای دفاع هوایی و موشکی تاکتیکی–عملیاتی در میدان نبرد توسعه یافت.
2. نوع شاسی:
   • S-300P روی شاسی چرخ‌دار قرار داشت.
   • S-300VM روی شاسی زنجیری سنگین نصب شد که تحرک بالاتری در مناطق ناهموار به آن می‌دهد.
3. نوع موشک‌ها:
   • S-300P از موشک‌های خانواده 6 ان 48 استفاده می‌کرد.
   • S-300VM از موشک‌های جدیدتر 9 ام82 ام و 9 ام 83 ام بهره می‌برد که برد بیشتر و سرعت بالاتری دارند.
4. قابلیت ضد بالستیک:
   • نسخه اصلی S-300P توان محدودی در برابر موشک‌های بالستیک داشت.
   • S-300VM برای رهگیری و نابودی موشک‌های بالستیک با برد تا ۲۵۰۰ کیلومتر طراحی شده است.
5. رادار و سیستم کنترل:
   • در S-300VM از رادارهای آرایه فازی پیشرفته‌تر استفاده شده است که توان رهگیری همزمان اهداف متعدد و مقابله با جنگ الکترونیکی را افزایش می‌دهد.
6. برد بیشتر و ارتفاع درگیری بالاتر:
   • S-300VM نسبت به نسخه اصلی، برد و سقف درگیری بالاتری دارد و می‌تواند با اهدافی در ارتفاع بیش از ۳۰ کیلومتر و فاصله حدود ۲۰۰ کیلومتر مقابله کند.

سامانه S-300VM در اوایل دهه ۲۰۰۰ میلادی رسماً وارد خدمت شد و از آن زمان تاکنون در کشورهای مختلفی از جمله روسیه، ونزوئلا و مصر مستقر شده است. این سامانه به عنوان یکی از ستون‌های اصلی پدافند هوایی روسیه در برابر تهدیدات موشکی شناخته می‌شود و پایه‌ای برای توسعه سامانه‌های پیشرفته‌تر مانند S-400 نیز بوده است.

در سال ۱۹۹۸ میلادی نسخه کامل‌شده این سامانه در نمایشگاه‌های تسلیحاتی روسیه و همچنین در رویدادهای بین‌المللی به طور رسمی با نام انتی2500(S-300VM) معرفی شد. این معرفی برای جلب مشتریان خارجی و همچنین نمایش توانمندی روسیه در زمینه پدافند ضد موشکی بود.پس از موفقیت آزمایش‌ها، سامانه در اوایل دهه ۲۰۰۰ به صورت رسمی وارد خدمت نیروهای مسلح روسیه شد. به دنبال آن، صادرات این سامانه نیز آغاز گردید. از اولین مشتریان خارجی می‌توان به ونزوئلا (۲۰۰۹) و مصر (۲۰۱۵) اشاره کرد.

انتی2500به عنوان یک نسخه صادراتی و مدرن‌شده از S-300V، پل ارتباطی بین سامانه‌های قدیمی‌تر و نسل جدید سامانه‌های پدافند هوایی روسیه مانند S-400 محسوب می‌شود. این سامانه در واقع پایه‌ای بود برای بهبود توان ضد موشکی روسیه در برابر تهدیدات مدرن از جمله موشک‌های بالستیک کوتاه و میان‌برد غربی.

موشک‌های به‌کاررفته در سامانه S-300VM / انتی2500شامل دو خانواده اصلی به‌نام‌های 9M82M (نسخه بلند‌برد) و 9M83M (نسخه کوتاه‌/میان‌برد) هستند که هر یک برای نقش‌های متمایز در دفاع هوایی و ضد‌بالستیک طراحی شده‌اند. این دو موشک هر دو از سوخت پیشران جامد استفاده می‌کنند و طراحی‌شان بر مبنای واکنش سریع، پرتاب عمودی از لانچر و رهگیری اهداف پرسرعت و مانورکننده است. سامانه رهگیری و هدایت ترکیبی آن‌ها شامل هدایت اینرسی در فاز میانی و هدایت در مرحله اخر با کمک رادار زمینی و انتقال فرامین با کمک خط ارتباط داده رادیویی است

موشک

که طول آن حدود ۱۰ متر و قطر بدنه تقریباً ۰.۸۵ متر گزارش شده است؛ کلاهک تکه‌تکه‌شونده ترکش شونده با وزن تقریبی ۱۵۰ کیلوگرم دارد و حداکثر برد عملکردی آن برای اهداف هوابرد و بالستیک تا ۲۰۰ کیلومتر و سقف درگیری تا حدود ۳۰ کیلومتر ذکر شده است. این موشک برای انهدام اجزای هدایت‌کننده موشک‌های تاکتیکی و میان‌برد و همچنین هسته‌های بالستیک طراحی شده و براساس منابع، می‌تواند به سرعت‌های بسیار بالا (تا چند هزار متر بر ثانیه — گزارش‌هایی تا حداکثر ۴,۵۰۰ متر بر ثانیه ث برای نسخه‌های ضد‌بالستیک) دست یابد

موشک 9M83M نسخه کوتاه‌/میان‌برد خانواده است که طولی در حدود ۷.۵ متر و قطری در حدود ۰.۵ متر دارد و همانند M82M9 دارای کلاهک تکه‌تکه‌شوندهٔ در محدودهٔ حدود ۱۵۰ کیلوگرم است. M83M9 برای مقابله با اهداف کروزی، هواگردهای سریع و اهداف با مانورپذیری بالا طراحی شده و برد مؤثر آن برای درگیری اهداف هواپایه در حدود ۷۵–۱۳۰ کیلومتر گزارش شده است؛ این موشک نیز از هدایت اینرسی با به‌روزرسانی رادیویی و هدایت نهایی نیمه‌فعال راداری استفاده می‌کند و در برابر جنگ الکترونیکی مقاوم‌سازی شده است

هر دو نوع موشک به‌صورت عمودی از کانتینرهای پرتاب نگهدارنده شلیک می‌شوند و برای نگهداری طولانی‌مدت «بدون نیاز به سرویس» طراحی شده‌اند؛ عمر نگهداری در حالت آمادهٔ عملیاتی برای موشک‌ها طبق گزارش‌ها تا حدود ده سال اعلام شده است. همچنین معماری سامانه فرماندهی/کنترل انتی2500اجازه می‌دهدتا ترکیبی از موشک‌های بلندبرد و میان‌برد (مثلاً M82M9 و M83M9) در یک اتش به‌کار گرفته شوند تا طیف وسیعی از تهدیدات را هم‌زمان پوشش دهند.

سامانه انتی2500/ S-300VM از مجموعه‌ای از رادارهای متفاوت تشکیل شده که هر یک نقش مشخصی در کشف، رهگیری و هدایت موشک‌ها دارند

رادار جست‌وجو و هشدار دهنده 9S15M : این رادار یک رادار سه‌بعدی آرایه‌ای است که نقش رادار جستجو رصد اسمان و کشف اهداف و دان اطلاعاتی همچون جهت، زاویه و سرعت هدف به فرمانده اتش بار است و معمولاً برد کشف آن برای اهداف هواپیمایی سنگین و اهداف با سطح مقطع راداری متوسط در مرجع‌های مختلف بین حدود 150 تا 200+ کیلومتر ذکر شده است.

رادار رادار جستجو وهشدار 9S19ME : بخش میانی شبکهٔ راداری را تشکیل می‌دهد؛ این رادار آرایه‌ای X-band است که پوشش اتن ان حدود ۹۰° در سمت و پوشش ارتفاعی بین حدود ۳۰° تا ۷۳° دارد و برای دنبال‌کردن و تعقیب اهداف به رادارهای هدایت طراحی شده است. برد کشف/ردیابی نسخه‌های 9S19M/9S19ME در منابع فنی برای اهداف بزرگ تا ~۱۷۵–۲۲۰(تا ۲۵۰) کیلومتر گزارش شده و نسخه‌های M4 یا ME در برابر اهداف بالستیک تاکتیکی بردهای بالاتری تا حدود ~۲۲۰ کیلومتر ارائه می‌دهند

رادار هدایت موشک و درگیریِ 9S32 / 9S32ME radar) که معمولاً بر روی هر TELAR یا به‌صورت ایستگاه اختصاصی قرار می‌گیرد، مسئولِ قفل نهایی و ارسال امواج هدایت به موشک‌ها است؛ این رادار از آرایهٔ فازی و توان ارسال پالسی/پی‌درپی برای هدایت نیمه‌فعال راداری بهره می‌برد و در وضعیت مستقل نیز می‌تواند عمل کند بدون نیز به دیگر بخش های راداری این سیستم . محدودهٔ عملکرد این رادار در اسناد فنی تا ~۱۴۰–۲۰۰ کیلومتر برای کشف اهداف بزرگ و برای اهداف کوچک‌تر مثلاً RCS≈0.1 m² کشف تا حدود ۱۴۰ کیلومتر و قفل تا ~۱۲۰ کیلومتر گزارش شده است. این رادار توان درگیری با چند هدف در یک زمان را دارد.

لانچر پرتاب 9A83

این لانچر پرتاب دارای دو تا چهار موشک بسته به نوع موشک است . تیوپ موشک ها به شکل جمع شونده میتواند بر روی خودرو حامل جمع شوند تا خودرو بتواند راحت حرکت کند. در جلوی خودروی یک دکل بلند با یک انتن رادار جمع شونده است که در واقع انتن رادار هدایت خود لانچر است . در انتی 2500 هر لانچر پرتاب 9A83  توان این را دارد که با رادار روی دکل خود به شکل مستقل دست به کشف هدف و هدایت موشک بزند. رادار نصب شده روی این سیستم حدود 120 کیلومتر برد دارد و توان درگیر همزمان با دو هدف و یا هدایت چهار موشک به سمت دو هدف را دارد . شایان به ذکر است که رادار 9s32 رادار هدایت موشک کل اتش بار است و میتواند موشک های شلیک شده از چند لانچر را با هم هدایت بکند ولی در انتی  2500 این پیشبینی شده که خود لانچر نیز بتواند به شکل مستقل عمل کند(مانند سامانه بوک)

خودروی 9A84

این خودرو حاوی دو موشک ،خودروی پشتیبانی با یک بالابر برای نصب موشک بر روی لانچر پرتاب بعد از شلیک موشک های است

توانایی رهگیری و درگیری هم‌زمان برآوردی است و بسته به نسخه‌های به‌روز شده و پیکربندی واحد (تعداد رادارها و لانچرها در یک باتری) تغییر می‌کند؛ برخی منابع نظامی ظرفیت عملی «درگیری هم‌زمان با تا 24 هدف» و برخی دیگر ظرفیت رهگیری 16–20 هدف را برای نسل‌های قبل‌تر گزارش کرده‌اند. به‌طور عملی، ترکیب هر سه رادار به سامانه اجاره می‌دهد که بار رهگیری را بین ایستگاه‌ها تقسیم کرده ، یعنی در یک وقت می‌توان در سطوح مختلف چندین موشک را علیه اهداف متعدد هدایت کرد.

شاسی و سامانه‌های حامل موشک و رادار در خانواده S-300V / S-300VM (Antey-2500) بر پایهٔ یک خودرو زنجیردار سنگین و تمام‌زمینی طراحی شده‌اند که در منابع مختلف با نام‌های تجاری و فنی متفاوت ولی همگرای «شاسی MT-T / سری Item-830 توصیف شده است. این شاسی توسط دفتر طراحی خارکوف — Morozov Machine Building Design Bureau طراحی شده و هدف آن فراهم کردن پلتفرمی زرهی، پرقدرت و با تحرک بسیار بالا برای حمل مجموعهٔ رادارها، ایستگاه‌های فرماندهی و لانچر/لانچر-لودرهای سنگین سامانه بوده است.

این شاسی یک خودرو زنجیردار سنگین با وزن عملیاتی بالا است که برای عبور از زمین‌های ناهموار و حرکت در میدان نبرد طراحی شده؛ دارای تأمین برق مستقل برای تغذیه رادارها و سامانه‌های الکترونیکی روی خودرو است و واحدهای موقعیت‌یابی و ناوبری داخلی برای استقرار سریع در نقاط تعیین‌شده دارد؛ خودروها معمولاً زره پوش بوده و برای محافظت حداقلی از خدمه و تجهیزات در برابر شلیک خرد و ترکش طراحی شده‌اند.خودروی حامل توان عملیاتی برای آماده‌سازی سریع، شلیک در حالت تحرک محدود و بازگشت به حرکت را دارد که زمان‌ ورود و خروج از حالت رزمی برای مجموعه اتشبار در منابعی مانند 5 دقیقه ذکر شده و زمان آماده‌سازی موشک برای شلیک در حد چندین ثانیه است.

در نتیجه، آنچه سامانه انتی2500را از بسیاری از سامانه‌های پدافند هوایی دیگر متمایز می‌کند، نه تنها مجموعه موشک‌ها و رادارها، بلکه همین انتخاب شاسی زنجیردار سنگین Item-830-series است که امکانِ پیاده‌سازیِ رادارهای بزرگ، محفظه‌های لانچر و بارگذار سنگین و تحرک در میدان نبرد را با هم ترکیب می‌کند و این طراحی، سامانه را برای نقش‌های همزمان دفاع هوایی و ضد-بالستیک مناسب می‌سازد.

یک اتش بار سامانه انتی 2500 شامل :

• رادارها: معمولاً ۲–۳ واحد کشف و درگیری.
• پست فرماندهی: معمولاً ۱ واحد پست فرماندهی در هر باتری.
• لانچر/پرتابگرها: معمولاً تا ۶ دستگاه پرتاب موشک
• خودروی بارگذار/ترکیب تدارکاتی موشک (برای دوباره‌بارگذاری): معمولاً تا ۶ دستگاه

دارندگان

روسیه — روسیه نه‌تنها سازندهٔ اصلی است بلکه خود نیز از نسخه‌های به‌روز (S-300V4) بهره‌برداری می‌کنددست کم سه گردان هز گردان 4 اتش بار از این سیستم توسط روسیه در خدمت است

مصر در سال ۲۰۱۴ سامانهٔ انتی2500را به‌عنوان بخشی از یک قرارداد چندمیلیارد دلاری با روسیه سفارش داد؛ این قرارداد شامل ۴ اتش بود و تا پایان سال ۲۰۱۷ همهٔ اتش بارها تحویل شده‌اند

ونزوئلا 2 گردان انتی2500

انتی2500تاکنون تجربهٔ رزمی محدودی اما مستند داشته است؛ مهم‌ترین مورد آن در جنگ روسیه و اوکراین از سال ۲۰۲۲ به بعد گزارش شده است.

سامانهٔ S-300VM در خدمت روسیه و نیز در برخی کشورهای مشتری، اساساً برای نقش ضد موشکی و ضد هواگرد ارتفاع بالا توسعه داده شده است؛ با این حال، در جریان جنگ اوکراین، سامانه‌های S-300VM روسی برای پدافند لایه‌ای از اهداف حیاتی، مراکز فرماندهی و پوشش یگان‌های زمینی در جنوب و شرق اوکراین مستقر شدند.

در این جنگ، گزارش‌هایی منتشر شد مبنی بر اینکه روسیه از S-300VM نه‌تنها برای رهگیری موشک‌های بالستیک و کروز پرتاب‌شده از سوی اوکراین از جمله موشک‌های توچکا بلکه در برخی مقاطع برای حملات زمینی با موشک‌های ضدهوایی در نقش زمین به زمین نیز استفاده کرده است،مشابه کاربرد S-300Pدرنقش ثانویه). این موضوع به‌ویژه از سال ۲۰۲۳ در محورهای جنوب شرقی اوکراین (منطقه زاپروژیا و خرسون) گزارش شد. همچنین سه مورد انهدام این سامانه نیز گزارش شده است (مربوط به نسخه پاییه اس 300 وی)که توسط پهپادهای اوکراینی و یک مورد موشک اتکامز بوده است

نکتهٔ مهم دیگر این است که انتی2500بخشی از چتر دفاع هوایی چندلایهٔ روسیه در جنگ اوکراین محسوب می‌شود و معمولاً در کنار سامانه‌های دیگری مانند S-400، بوک ام3 و پانتسیر اس1 برای پوشش مناطق عملیاتی قرار دارد. طبق تحلیل‌های منابع باز (OSINT)، واحدهای S-300VM به‌طور خاص در بلاروس و کریمه مستقر شده‌اند تا مسیرهای پروازی و موشکی دوربرد را پوشش دهند.

عبدالحمید تارخ