راکت انداز توپخانه نوعی ادوات توپخانه‌ای است که برای درهم کوبیدن مواضع دشمن استفاده می‌شود . راکت انداز توپخانه‌ای نسبت به توپخانه معمولی دارای حجم آتش بیشتری هستند ولی دقت و قدرت تخریب آنها کمتر است و همچنین زمان بیشتری برای پر کردن و شلیک آنها لازم است. راکت انداز مشهور کاتیوشا اولین سیستم راکت انداز تولید شده در شوروی بود که نخستین سیستم عملیاتی راکتی در جهان نیز بود ، که طی جنگ جهانی دوم توسط شوروی تولید و به کار گرفته شد . راکت انداز کاتیوشا که معمولاً بر روی کامیون نصب می‌شد به دلیل تحرک بالا و توان زدن ضربات خرد کننده یکجا به دشمن در شوروی مشهور شد
ساخت کاتیوشا به دهه ۱۹۲۰ برمی‌گردد زمانی که برخی از دانشمندان در شوروی بر روی راکت‌های سوخت جامد کار می‌کردند. یکی از مشهورترین این دانشمندان فردی به نامنیکولای ایوانوویچ تیخومیروف بود که در شوروی شهرت بسیار داشت و امروزه نیز یکی از نخستین دانشمندان در امور راکتی شناخته می‌شود .تحقیقات وی منجر به توسعه اولین راکت‌های سوخت جامد شوروی در اواخر دهه ۱۹۳۰ شد که منجر به نصب آنها بر روی برخی از جنگنده‌های شوروی شد
راکت‌های توسعه یافته هوا پرتاب که به نام ار اس82 شناخته می‌شدند راکت‌های 82 میلیمتری بودند که حدود ۷ کیلومتر برد داشتند. از همان سال 1938که این راکت‌ها برای اولین بار بر روی برخی از جنگنده‌های روسی نصب شد ، برخی از افسران نیروی زمینی ارتش سرخ پیشنهاد نصب آنها را بر روی کامیون برای شلیک از روی زمین دادند
در همان سال ۱۹۳۸ با تغییر یک کامیون به یک ریل ۲۴ تایی بیش از ۲۴۴ راکت طی آزمایشی شلیک شد. راکت‌ها حدود ۵۵۰۰ متر در موقع شلیک از زمین برد داشتند با وجود این فرماندهی توپخانه ارتش شوروی علاقه به این طرح نداشت زیرا بارگیری ۲۴ راکت عدد روی این سیستم دست کم ۵۰ دقیقه زمان می‌برد از طرفی به دلیل اینکه راکت فاقد پوسته مستحکمی مانند گوله توپ بود ترکش زیادی ایجاد نمی‌کرد و تنها تخریب آن بر اثر موج انفجار بود که اصلاً قابل قیاس با گلوله توپخانه نبود که البته این عیب هنوز هم که هنوزه بر روی راکت‌های توپخانه دیده می‌شود.مورد دگر دقت بود .این راکت ها اصلا دقت نداشتند دست کم در قیاس با گلوله توپخانه
در نهایت فرماندهان در آن زمان این برنامه را لغو کردند زیرا در همان زمانی که ۵۰ دقیقه زمان می‌برد تا یک راکت انداز را پر کنید تا با ان شلیک کنند یک توپخانه معمولی بین ۹۵ تا ۱۲۰ گلوله شلیک میکرد
ولی هنگامی که در سال ۱۹۴۰ شوروی در آستانه جنگ با آلمان قرار گرفت و آغاز جنگ از نظر آنها قریب الوقوع بود آنها تصمیم گرفتند تا تعدادی از این راکت انداز را با کد بی ام 13 بخدمت بگیرند
سال ۱۹۴۱ زمان حمله آلمان به شوروی تنها ۴۰ پرتابگر سامانه جدید ساخته شد که با شروع جنگ و نشان دادن عملکرد مناسبش در جنگ ارتش شوروی دست به سفارش آن زد. تا پایان جنگ ده هزار سیستم توپخانه بی ام ۱۳ ساخته شد که به این سیستم توپخانه ای راکتی نام کاتیوشا داده شد .
قرارگیری این اسم بر روی این سامانه راکت انداز بیشتر یک اتفاق بود تا یک حرکت حساب شده .تا مدتی شوروی تلاش میکرد تا ماهیت این سیستم تسلیحاتی خود را مخفی نگه دارد برای همین سربازان آن را کاتیوشا صدا می‌زنند که نام یک آهنگ مشهور در مورد دختری بود که کاتیوشا نام داشت و معشوقه آن به جنگ رفته بود .کاتیوشا در واقع نامیست که نسخه روسی کتی و یا کاترینا در غرب است به دین شکل سامانه بی ام ۱۳ با نام کاتیوشا شناخته شد
راکت انداز کاتیوشا همانطور که گفته شد در واقع یک نسخه زمین پرتاب راکت هوا پرتاب از اس82 بود .این سیستم راکتی دارای یک موتور سوخت جامد تک مرحله با چهار بالچه تعادل در انتهای بدن است. راکت بعد از شلیک یک حرکت بالستیک را طی کرده بعد به زمین می‌خورد پیشرانه راکت تنها 3 ثانیه روشن است و طی همین 3 ثانبه سرعت را به آنجا می‌رساند تا راکت بتواند به بیشترین برد خود برسد. بخش عمده پرواز راکت عملاً با پیشرانه خاموش و با همان شتاب‌گیری اولیه انجام می‌شود
سیستم بسیار ساده بود شامل نصب راکت بر روی ریل شلیک بود .ریل شبیه نبشی فلزی به کار رفته در اسکلت بندی ساختمان‌ها بود که به هر تعدادی که لازم بود کنار هم قرار میگرفت .راکت بر رو و زیر ریل قرار میگرفت و به عبارتی هر ریل می‌توانست تا دو راکت را حمل کند اینکه چند راکت توسط یک سیستم حمل می‌شد .تعداد ریل بستگی به حامل آن داشت. ریل‌ها بر روی کامیون‌ها ،تانک‌ها و حتی واگن‌های قطار طی جنگ جهانی دوم و بعد از جنگ جهانی دوم نصب شدند. برای همین اینکه چه تعداد ریل و چه تعداد راکت توسط یک حامل حمل می‌شد بسته به اندازه ظرفیت حمل کننده داشت
همچنین راکت‌ها نیز همه کالیبر نبودند چندین نوع کالیبر راکت بر روی این سامانه کاتیوشا صب شد که از نظر برد و قدرت انفجار ظرفیت‌های مختلف داشتند
پرتعدادترین راکتی که توسط سامانه کاتیوشا حمل می‌شد راکت ام ۸ بود که یک راکت ۸۲ میلیمتری با بیشترین برد ۵۵۰۰ متر بود که دارای ۶۴۰ گرم مواد انفجاری بود. یک نوع راکت ۱۳۲ میلیمتری به نام ام ۱۳ نیز وجود داشت که طی جنگ جهانی دوم بسیار کار برد داشت و دارای ۸۶۰۰ متر برد و ۴.۶ کیلوگرم مواد انفجاری بود .اگرچه نسخه‌هایی از همین راکت انداز با خرج راکتی بزرگتر با برد ۱۱ هزار متر و یا یک نسخه با کلاهک بزرگتر ۱۸ کیلوگرمی ولی با برد ۵۰۰۰ متر نیز در دسترس بود. یک راکت ۳۰۰ میلیمتری به نام راکت ام 30 نیز در اواخر جنگ جهانی دوم وارد خدمت شد که دارای کلاهک ۲۸ کیلوگرمی بود ولی برد آن بین ۲۸۰۰ متر تا ۴ هزار متر بود
همانطور که گفته شد چندین نوع کالیبر بر روی کاتیوشا نصب شد که آن را بر روی ریل‌های ساده که آنها را پشت خودروها و یا کامیون‌های مختلف نصب می‌کردند قرار میدادند.اینکه تعداد ریل‌ها چقدر باشد همانطور که گفته شد بسته به حامل آنها داشت ولی استانداردهایی نیز وجود داشتند
این راکت اندازها به شکل تکی شش تایی، ۸ تایی، ۱۲ تایی، ۱۶ تایی حتی به تعداد بالا مانند ۳۶ تایی، ۴۰ یا ۴۸ تایی و حتی در یک مورد ۷۰ تایی نیز موجود بودند. ولی در زیر به برخی از مشهورترین لانچرها و حامل‌های آنها برای راکت کاتیوشا می‌پردازیم که به شکل فراگیری استفاده می‌شد
ترکیب لانچر پرتاب ام8-16 که بر روی کامیون مشهورzis-5 نصب شد. زیس مشهورترین کامیون روسها در جنگ جهانی دوم بود که از قبل جنگ تا یک سال بعد از جنگ تولید می‌شد. این کامیون با موتور ۷۵ اسب بخاری می‌تواند ۳ تن بار را هم کند و دست کم یک میلیون دستگاه از آن تولید شد .اولین بار نیز راکت انداز کاتیوشا بر روی این کامیون نصب شد . لانچر آن شامل ۸ ریل پرتاب بود که دو راکت روی هر ریل یکی بر روی آن و یکی در زیر نصب می‌شد که مجموع راکت ها به 16 عدد میرسد . این نسخه تماماً راکت ۸۲ میلیمتری شلیک میکرد. نسخه بهبود یافته این کامیون به نام زیس ۶ نیز همین لانچر و تعداد راکت را حمله کرد
حدود ۸۰ درصد از کاتیوشاهای تولید شده بر روی همین دو کامیون نصب شد که همگی از نوع ۸۲ میلیمتری بودند. در ارتش شوروی به این دو کامیون که این لانچرهای ۱۶ تایی را حمل می‌کردند بی ام ۱۳- ۱۶ می‌گفتند هر دو کامیون که مجهز به لانچر راکت شده بودن برای اینکه شعله انتهای راکت شیشه‌های آنها را بر اثر گرما نشکند مجهز به روپوش‌های فلزی شیشه‌های جلو و کنار شده بودند که در هنگام شلیک بر روی آنها قرار میگرفت
بعد از جنگ جهانی دوم ر برخی از کشورها لانچر ۱۶ تایی کاتیوشا را بر روی دیگر کامیون‌های ساخت شوروی مانند زیل ۱۵۷ و یا حتی بر روی کامیون‌های ساخت شرکت بنز نیز نصب کردند
یکی دیگر از نسخه‌های راکت انداز کاتیوشا بی ام 113 ان بود .این نسخه در واقع شامل نصب همان ریل ۱۶ راکتی بر روی کامیون‌هایی بود که از سال ۱۹۴۲ به شکل کمک نظامی توسط ایالات متحده به شوروی داده شد . شوروی طی کمک نظامی دها هزار کامیون آمریکایی استندبکر را دریافت کرد ، که یک کامیون شش چرخ با عملکرد بسیار مناسب نسبت به کامیون‌های ساخت شوروی بود. کارای این کامیون آنقدر خوب بود که روسها به راکت انداز کاتیوشا که روی آن نصب شده بود کد بی ام 13 ان دادند ۱۸۰۰ عدد از این نسخه تولید شد که حتی بعد از جنگ جهانی دوم نیز در خدمت بود
روسها طی جنگ جهانی دوم برای حمل و نقل راحت راکت انداز کاتیوشا در مناطق برفی همین لانچر ۱۶ تایی ۸۲ میلیمتری را بر روی یک لانچر شنیدار به نام اس تی زد 5 نیز نصب کردند که در واقع یک تراکتور بود که به خدمت ارتش شوروی درآمده بود و در نقش‌های مختلفی ایفای نقش میکرد
یکی دیگر از نسخه‌های کاتیوشا بی ام 30-12 بود
دو عدد 30-12 در واقع اشاره‌ای به راکت ۳۰۰ میلیمتری با یک لانچر ۱۲ تایی بود. این سیستم راکت‌های بزرگ تری را حمل میکرد که در نهایت بردش به ۴۰۰۰ متر می‌رسید ولی در عوض کلاهک بزرگتری داشت که به ۲۸ کیلوگرم نیز وزنش می‌رسید .این نسخه به تعداد محدودتری نسبت به به بی ام ۱۳ تولید شد و شوروی به شکل گسترده‌ای طی جنگ جهانی دوم برای درهم کوبیدن شهرها از آن استفاده میکرد، زیرا کلاهک قدرتی بیشتری داشت و برای خراب کردن ساختمان‌ها کافی بود
این نسخه نیز مانند مانند بی ام ۱۳ معمولاً بر روی کامیون‌های زیس 5 و 6 نصب می‌شد ولی شکل ریل لانچر متفاوت بود و راکت که کلاهک و بخش جلوی بزرگتر داشت درون یک استوانه قرار میگرفت
راکت کاتیوشا به شکل گسترده‌ای طی جنگ جهانی دوم استفاده شد. بعد از آن در جنگ کره نیز استفاده شد. در دهه ۱۹۶۰ شوروی دست به توسعه راکت ۱۲۲ میلیمتری ام بی ۲۱ گراد زد که شهرت بسیاری به دست آورد و امروزه نیز تولید و به شکل گسترده استفاده می شود
در خاورمیانه به راکت انداز گراد ، کاتیوشا می‌گویند به شکلی که در هر جا راکت توپخانه‌ای شلیک می‌شود فارغ از اینکه از چه نمونه‌ای است که معمولاً همواره گراد است گفته می‌شود که طرف مهاجم کاتیوشا شلیک کرده در حالی که کاتیوشا عملاً از خدمت خارج شده اگرچه هنوز هم در برخی از کشورها به ندرت در خدمت است. کاتیوشا به شکل گسترده‌ای در جریان جنگ اعراب اسرائیل تا سال 1973 میلادی نیز استفاده شد ولی از دهه ۷۰ به بعد اکثر کشورها راکت گراد که بردی بسیار بیشتر و کلاهک بزرگتری از کاتیوشا داشت . از لانچر 40 تایی استفاده میکرد را جایگزین کاتیوشا کردند
****عضویت در کانال تلگرام سایت جنگاوران برای آگاهی از آخرین اخبار نظامی و آخرین مقالات درج شده در سایت****
عبدالحمید تارخ
مقالات مشابه
