عملکرد موشک های هوا به هوا جهان در رزم هوایی

نگاهی به عملکرد موشک های هوا به هوا جهان در رزم هوایی  طی جنگ های نیم  دوم قرن بیستم

استفاده از موشک هوا به هوا از زمان جنگ جهانی دوم مد نظر کشورهای درگیر در جنگ بود و حتی المانها طرحی   برای یک موشک هوا به هوا  برای شکار  بمب افکن ها  با کمک  موشک هدایت رادیویی  چشمی داشتند که البته عملیاتی نشد.

بعد از جنگ با اغاز  جنگ سرد و شروع رویارویی  اتمی بین دو قدرت  جهانی، شکار بمب افکنهای حامل بمب اتم در جایگاه خاصی قرا گرفت و هر دو طرف درگیری در جنگ سرد به دنبال راهکاری برای شکار بمب افکن های  طرف مقابل در ارتفاع بالا بودند. همچنین ورود جتهای سریع مافوق صوت نیز باعث شد تا  ارتش ها به دنبال سلاحی برای سرنگونی انها بگردند  که از توپ ها  سریعتر باشد.

با ورود موشک  فروسرخ ساینداندر  در امریکا  و موشک  موج سوار راداری ای ای 1 الکالی در شوروی عصر  جدید از نبرد های هوایی اغاز شد.

طی دو دهه 1950 و 1960 دو نوع موشک هوا به هوا توسعه  یافت. اول موشک های هوایی رزم هوایی نزدیگ یا به عبارتی نبرد داگ فایت که وظیفه  انهانابودی جنگنده و یا بمب افکن دشمن در یک نبرد هوایی نزدیک زیر 7 کیلومتر بود  و دیگری موشکی های بی وی ار یا به عبارتی موشک های برای نبرد هوایی فراتر از میدان دیدن که رنج بالاتر از 10 کیلومتر را پوشش میدادند(در این مقاله  به این موشک ها می گیویم فامد که مخفف فراتر از میدان دیدی است).در حالی که در دهه 1950 و 1960 شکار ها موشک های فروسرخ  را برای عملیات  هوایی حمل میکردند ولی با ورود موشک های هدایت رادار نیم فعال و بعدها رادار فعال بحث برد موشک های فامد  پیش امد و شکاری ها ترکیبی از هر دو موشک هوا به هوای برد نزدیک و برد بیش از 10 کیلومتر را حمل میکردند. در حالی که موشک فروسرخ  به دلیل نوع هدایت ان که در واقع با کمک کاونده فروسرخ  نصب شده بر روی دماغه موشک به دنبال قویترین منبع گرمایی موجود می گشتند (خروجی و یا اگزوز موتور جنگنده دشمن ) بر روی ان قفل و با ان درگیر میشد از این رو این موشک ها تنها برای نبرد هوایی داگ فایت   و زمانی که جنگنده شلیک کننده در نیم کره پشتی جنگنده  دشمن قرار داشت مورد استفاده بود ولی موشک های رادار نیم فعال و یا فعال  را میشد از روبرو ویا پهلو از مسافت دور بسته به برد کشف و قفل رادار جنگنده و برد کمینه  موشک ان را روانه هدف کرد

اولین درگیریی هوایی گذارش شده با موشک هوا به هوا به نبرد  در جنوب شرق اسیا بر می گردد( در مورد تمامی جنگنده های که در طول مقاله نامشان اماده است مقاله ای در سایت است نام ان را در بخش جستجو سرچ کنید)

در سپتامبر سال 1956 تایوان که به تازکی موشک سایدواندر  نسخه “بی” را بر روی اف86  نصب کرده بود طی درگیریی هوایی بین میگ 17 ارتش چین و اف86 تایوانی… اف86 تایوانی توانست  با شلیک یک سایدواندر یک میگ 17 را سرنگون کند که این اولین پیروزی هوایی  ثبت شده است.

ولی تا سال 1965  درگیری همه جانبه امریکا در ویتنام درگیری هوایی دیگری گذارش نشده است . در جنگ ویتنام ارتش امریکا از سه  نوع  موشک هوا به هوا بهره برد . اول موشک ساینداندر  بود که در تمامی نیروی های ارتش امریکا به صورت گسترده ای از ان استفاده شد و بر روی اف4 فانتوم، اف8 ،ای4 اسکای هاوک، اف100 و اف105 نصب شد . دیگری موشک فروسرخ  دیگری با نام فالکون  بود که بر روی اف4 فانتوم های نیرویی هوایی در دو نسخه سی و دی نصب شد و در نهایت موشک  رادار نیم فعال اسپارو 3 که البته تنها از اف4 فانتوم پرتاب شد…البته در این جنگ جنگنده های امریکایی  از توپ نیز استفاده بسیار کردند. استفاده از موشک فرورسخ  در جنگ ویتنام بسیار شایع بود زیرا به غیر از اف4 فانتوم  هیچ جنگنده ای موشک هدایت  راداری نیم فعال و کلا موشک فامد   برای درگیری هوایی فامد  را حمل نمی کرد   و مابقی شکاری ها مجهز به موشک نبرد هوایی نزدیک سایدواندر بودند

بر اساس امار موجود  در جریان جنگ ویتنام 190 تا 193  پیروزی هوایی برای امریکایی ها به دست اورده اند که در این میان با شلیک  452 فروند موشک سایدواندر این موشک  موفق به سرنگونی   80 هدف شده است.  ضعف نسخه اولیه سایدواندر در AIM-9B به دلیل زاویه  جستجوی کم ، اسیب پذیری و تمایل به شیرجه  به طرف زمین  به دلیل گرم  شدید زمین  از جمله دلایل خطا رفتم بیش از سه چهارم موشک های سایدواندر بوده است.

همچنین در این جنگ  موشک فروسرخ  فالکن نیز استفاده شد این موشک تنها از اف4 سی و دی فانتوم  شلیک شد و البته به دلیل کارایی کم با سایدواندر جایگزین شد  در نهایت در سال 1968 از خدمت به صورت  عملیاتی خارج شد.در بین   سال های 1965 تا 1968 در مجموع 54 موشک فالکن شلیک شد که تنها 5 شکار را به دست اورد

اسپارو دیگر سلاح هوا به هوای جنگ  که به عنوان تنها  موشک رادار  نیم فهال تنها موشک درگیری فامد به کار رفت  در جنگ بود نیز شکار قابل قبولی  داشت. طی سال های 1965 تا 1973 ارتش  امریکا 612 موشک اسپارو را شلیک کرد که در توانست  97 موشک به اهداف  خود برخورد کردند که نتیجه  ان باعث سرنگوی 56 و به روایتی  60 هدف شد. محدودیت های درگیر در ویتنام استفاده بیشتر از اسپارو را محدود کرده  بود زیرا برای چند سال خلبان مجبور  بودند برای شلیک  موشک اول هدف را با چشم مشاهده کرده از خودی ویا دشمن بودن ان اطمینان  حاصل کنند و بعد دست به شلیک بزنند. این مشکل با ورود سامانه های شناسایی  دوست  از دشمن برطرف شد ولی نصف جنگ ویتنام نیز گذشته  بود. از این رو معمولا انقدر برای شلیک اسپارو دیر میشد که خلبان ترجیه به شلیک سایدواندر می داد اگرچه کارایی  اسپارو  در نسخه های به کار رفته تا پیش از سال 1969 در اگر و اما بود

همچنین در این میان 51  جنگنده ویتنامی نیز بر اثر اتش  توپ هواپیما سرنگون شده بود

البته این تنها امریکا نبود که شکار میکردند نیروی هوایی ویتنام نیز شکار بسیار داشت

بر اساس امار موجود و البته  به گفته ارتش امریکا   میگ های ارتش  ویتنام شمالی تواسته اند 89 فروند  جنگنده امریکایی را سرنگون کرد که اگرچه دقیقتر مشخص نیست چند فروند با شلیک موشک های ای ای 2 اتول روسی بوده اند  ولی مشخص است که تنها میگ21 در ویتنام مسلح به موشک  بود و میگ17 و  میگ19 تمامی شکار های  خود را با توپ جنگنده ها انجام داده اند. بر اساس شواهد موجود از 89 پیروزی  هوایی موجود ارتش ویتنام شمالی 20 تا 23 فروند با کمک موشک ای ای 2 اتول بوده و ما بقی با کمک  توپ های 23/30 / 37 م م  انجام شده است.

دیگر جنگ دهه 1960 نبرد سال 1967 اعراب و اسرائیل  یا همان نبرد  شش روزه است

ارتش اسرائیل توانسته  در این نبرد 58 جنگنده اعراب  را  سرنگون کند که 48 فروند ان توسط  میراز 3 بوده است. امار مشخصی از تعداد جنگنده های سرنگون شده توسط توپ ویا موشک  نیست ولی  گفته شده 70% شکار با کمک توپ جنگنده ها بوده که به عبارتی 40 پیروزی توسط توپ 18 شکار توسط موشک های هوا به هوای فروسرخ  شفیر ساخت اسرائیل بوده است.

از  طرف مقابل  یعنی متحدین  عرب  اطلاعی در دست  نیست ولی از  کمتر از ده جنگنده اسرائیل  توسط   جنگنده های اعراب عمدا توسط میگ21 سرنگون شده است

جنگ سال 1973 با بیش از 261 درگیری  هوایی  شاهد فعالیت موشک های  سایدواندر ، اسپارو و موشک هوا به هوای  روسی ای ای  2 اتول در جبهه اعراب بود.

در این جنگ اسرائیل از میراژ 3 و اف4 فانتوم در نقش شکاری رهگیر بهره برده است.اف4 مسلح به اسپارو و  سایدواندر و میراژ 3 مجهز به موشک  اسرائیلی شفیر و احتمالا سایدواندر .امار تعداد جنگندهای سرنگون شده مشخص  دقیقا مشخص نیست  ولی بر اساس منابع موجود  65 پیروزی توسط میراز 3 و 86 پیروزی توسط نشر اسرائیلی  به دست  امده  و فانتوم اف4 نیز توانسته 63 پیروزی کسب کند.(البته امار بیشتری در حدود 90 تا 110 فروند نیز برای میراژ3 ذکر شده است)

از این رو اسرائیل توانست 214 جنگنده  اعراب را در رزم  هوایی سرنگون کند بر اساس امار موجود 85 پیروزی با توپ ، 171 پیروزی توسط موشک های فروسرخ   سایدواندر و شفیر و 5 پیروزی توسط  اسپارو به دست امده

همچنین 206 پیروزی  هوایی توسط میراژ 3  و 4 پیروزی  توسط نشر و 24 پیروزی  توسط فانتوم نیز برای ارتش اسرائیل بین جنگ سال 1967 تا سال 1973 گذارش شده که همگی با کمک توپ موشک فروسرخ  بوده اند.(برخی تعداد پیروزی های میراژ 3 را در نبرد های فرسایشی بین سال 1967 تا 1973  عدد 100 تا 70 فروند اعلام کردند که از دید این جانب  صحیح تر است)

ارتش مصر و سوریه در بین جنگ  سال 1967 تا 1973 و نبرد سال 1973 نیز توانستند   پیروزی هوایی کنند  که البته این میزان به 100  فروند نیز نرسید  که اکثرا توسط  میگ21 با موشک  ار 13 و یا توپ 23 م م انجام شده.. در جبهه اعراب هیچ جنگنده ای موشک رادار نیم فعال  حمل نمی کرد

نبرد بعدی جنگ عراق علیه ایران است….

در این نبرد بر اساس گفته منابع مختلف نیروی هوایی ایران  بین 150  تا 200 شکار و نیروی هوایی عراق بین  80 تا 100 پیروزی هوایی به دست اورده است. در جبهه ایران  سه جنگنده اف4، اف14 و اف5 در خدمت بود که اف14 توان حمل  موشک اسپارو، و فونیکس با هدایت رادار نیم فعال و فعال  بود و هر سه جنگنده توان حمل موشک  سایدواندر برای  رزم هوایی را نزدیک را داشتند . بر اساس امار گفته شده در منابع مختلف این بین 100 تا 120 پیروزی به اف14،  70 تا 73 پیروزی به فانتوم و 6 تا 20  پیروزی  به اف5 نسبت  داده شده که دقیقا مشخص نیست که این تعداد پیروزی  با چه سلاح های به دست امده  ولی به گفته برخی منابع از جمله سایت http://www.acig.org   دست  کم 37 پیروزی با اسپارو(برخی منابع کمتر از 20 پیروزی)،  80 پیروزی با فونیکس (برخی منابع بیش از 110 پیروزی)، 76 پیروزی با سایدواندر و 20 تا 35 فروند توسط توپ 20 م م انجام شده است .  همچنین در جبهه   عراق 50 پیروزی به میگ21 ،30 تا33 پیروزی به میراز اف1 ، 3 تا 9 فروند پیروزی به میگ25 و 14 تا 25 پیروزی به میگ23  نسبت  داده شده است .  دست کم به غیر از 5 تا 8  جنگنده فانتوم و اف5 شکار شده توسط میگ21 که توسط  موشک فرانسوی  ار 530 با هدایت  رادار نیم فعال ویا به گفته برخی منابع موشک ماژیک  که توسط  فرانسوی ها روی میگ21 ارتش عراق نصب شده مابقی شکار های میگ 21 یعنی بین   38  تا 40  فروند  توسط  موشک ار 13 ام و تعداد  حدود 4 تا 5 فروند توسط توپ  23 م م میگ21 سرنگون شده است . همچنین تمامی شکار های میگ25 توسط موشک ار 40 بوده ولی مشخص نیست از نوع فروسرخ  ویا رادار نیم فعال است .دست کم از 14 پیروزی هوایی ثبت شده میگ 23 که قابل تائید  است 3 تا 4 فروند توسط موشک ار 23 و ما بقی توسط موشک  ار13 و ار 60 بوده است و البته در مورد پیروزی هوایی هوایی میراز اف1  امار مختلفی داده شده ولی دست کم نیمی از پیروزها توسط  موشک رادار نیم فعال سوپر 530 و ما بقی توسط  موشک ماژیک 1 بوده است

نبرد سال 1982 دره بقا با شکست کامل ارتش سوریه همراه بود. در این نبرد 85 و یا به گفته ای 104  جنگنده  سوریه توسط جنگنده های نیروی هوایی اسرائیل نابود شدند بدون اینکه دست  کم یک پیروزی هوایی تائید  شده توسط  سوریه به دست اید.البته هستند بسیاری که معتقدند اسرائیل در این نبرد چند اف15 را از دست داده است

در این نبرد اسرائیل از چندین  جنگنده استفاده کرد ولی تمامی پیروزیها توسط  اف15 و اف16 به دست امد. در این نبرد 44 پیروزی سهم  اف16 و 41 پیروزی سهم اف15 بود .  اف16 ای و بی اسرائیلی  تنها مجهز به سایندوندر  و توپ برای رزم  هوایی  بودند. در این نبرد 6 پیروزی برای  اف16 با توپ 20 م م و مابقی با موشک سایندوندر و یا پاینتون 3 به دست امده و برای اف15 نیز 12  ویا به گفته ای 21 پیروزی با اسپارو دو پیروزی با توپ و ما با بقی  با موشک  سایندوندر  و پینتون 3. در این نبرد گفته شده از بین 54 تا 60 پیروزی  به دست  امده توسط موشک های فروسرخ  35 و یا به قولی 50 شکار توسط  موشک اسرائیلی پوینتون 3 انجام شده است.

هم چنین اسرائیل بین سال های 1979 تا 1981 نیز دست کم 15 شکاری سوری را توسط  اف15 به دست اورده   که چهار تا شش فروند توسط  اسپارو و ما بقی توسط  موشک های فروسرخ  بوده است

در جنگ سال 1982 فارکلند    تنها انگلستان بود که با کمک جنگنده هارییر در رزم هوای توانست  شکاری به دست اورد. در این نبرد سی هارییر ها که تنها مجهز  به توپ و موشک سایدواندر نسخه ال بودند  27 موشک سایدواندر شلیک شد که 19 پیروزی  برای  سی هارییر به دست اورد که شامل  میراژ 3 ، درجر و ای4 اسکای هاوک  بود.در این جنگ هیچ جنگنده ای موشک هوا به هوای راداری حمل نمی کرد  .

نبرد سال 1991 خیلج فارس نبرد  بزرگ بعدی است.

در این جنگ رو هم رفته   41 جنگنده شکار شد که البته تعدادی بالگرد نیز وجود داشته . از این 41 جنگنده شکار شده یکی سهم عراق و 40 فروند  سهم  متحدین بود. از این 40 فروند 38 شکار سهم اف15 و دو شکار سهم اف18 شد. در این نبرد پیروزی هوایی موشک  های راداری برای اولین بار از موشک های فروسرخ  پیشه گرفت (البته اگر نبرد هوایی ایران  و عراق را در نظر نگیریم) که دلیل ان افزایش کارایی  چشمگیری ، عملکرد  این موشک ها  در دهه 1970 و 1980 است. در این نبرد دو جنگنده با توپ، ده جنگنده با موشک فروسرخ سایدواندر  و 23 جنگنده  با موشک اسپارو سرنگون شده  و یکی نیز با موشک ار 40 رادار نیم فعال(اف18 عراقی که توسط میگ25  عراقی  سرنگون شد). در این نبرد موشک های سایدواندر مورد استفاده از نسخه ام و اسپارو های مورد استفاده از نسخه ام استفاده شد. در این نبرد40 موشک اسپارو شلیک شد  که 30 فروند  خود را به هدف رسانده  که 24 و تا 26 فروند موفق به سرنگون اهداف شده  اند(در برخی موارد دو موشک به یک هدف برخورد  کرد)

همچنین 19موشک ساینداندر شلیک شده  که 12 پیروزی به دست امده است .

در 24 دسامبر سال 1992  یک فروند اف16 دی  با شلیک یک موشک امرام یک فروند میگ25 را سرنگون کرد،در 17 جولای سال 1993 نیز یک فروند امرام  شیلک شده از یک فروند اف16 یک میگ23 عراقی را سرنگون کرد.

در سال 1994 طی یک درگیری هوایی بین چهار جنگنده جی 21 یوگسلاوی با دو اف16 ، یکی از جی 21 با امرام و سه تایی دیگر با سایدواندر سرنگون شدند.

در شاید  1999 طی یک درگیری بین دو میگ25 عراقی با  چندین  جنگنده اف15 و اف14 امریکا به دلیل سرعت و سقف پرواز بالای میگ 25 ، سه اسپارو، یک امرام و دو فونیکس شلیک شده به خطا رفتند

در نبرد بالکان در سال 1999  امرام تنها پیروز میدان بود. در این نبرد شش میگ29 ارتش یوگسلاوی  با اتش چهار اف15 نیروی  هوایی ، یک اف16 نیروی هوایی امریکا و یک فروند اف16 دانمارکی سرنگون شد. تمامی شکارها با شلیک موشک امرام به دست امد.

طی جنگ داخلی سوریه یک سوخو22 سوری شکار یک فروند موشک امرام شلیک شده از جنگنده سوپر هورنت نیروی دریایی امریکا شد(سال 2017 میلادی) و در سال 2019 نیز یک موشک امرام سی شلیکی از اف16 پاکستانیها یک فروند میگ21 بیسوم هندی را سرنگون کرد.همچنین یک سوخو24 روسی و یک میل8 سوری نیز توسط موشک سایدواندر نسخه ایکس شلیکی از اف16 های ترکی سرنگون شدند

البته موشک  امرام   حدود 150 تا180 پهپاد یمنی رو نیز سرنگون کرده که این امرام های از اف15 سعودی شلیک شدند. البته مشخص نیست چند امرام شلیک شده که این میزان پیروزی به دست اورده ولی مشخصا این حرکت خیلی لاکچری بازی بود زیرا امرام بسته به مدل امروزه دست کم در نسخه سی حدود 400 هزار دلار قیمت دارد که بعید است پهپادهای یمنی یک چهارم این موشک هم قیمت داشته باشند…این نیز  خود  نوع جنگ اقتصادی است

تاریخ نشان داده که طی درگیری های 50 سال گذشته دست کم از ویتنام که موشک های هوا به هوای رادار  وارد میدان شدند  در مرحله نسخه دست کم طی دهه 1960 و 1970 به دلیل کارایی  کم موشک های رادار نیم فعال مانند اخلال پذیری  بالا و یا سرعت کم پرواز این موشک ها  شانس  کمتری برای اثابت به هدف داشتند ولی با رشد فناوری  در نبرد دهه 1980 (ایران و عراق) و همچنین نبرد جنگ اول خلیج فارس1  و نبرد های بعدی موفقیت های فونیکس ، اسپارو   و امرام  نشان داد که عصر صدمه پذیری  بالای این موشکها به پایان رسیده اگرچه همچنان موشک های فروسرخ  و نسل جدید انها با سامانه هدایت  تصویر بردار فروسرخ  کارایی  کلی بهتری دست کم از نظر میزان شلیک و میزان برخورد به هدف داشته  اند

نکته جالب این است که تا دهه گذشته  موشک های بی وی ار یا موشک های   با برد بیش از 10 کیلومتر تنها موشک های رادار فعال و نیم فعال بودند ولی امروزه نسل جدید موشک های تصویر بردار فروسرخ  مانند نسخه تصویر ساز فروسرخ   میکا، پی ال10، اسرام و IRIS-T دارای  برد بیش از 30 کیلومتر حتی تا 50 کیلومتر بوده و به دلیل توان تصویر برداری حرارتی میتوان انها را قفل نشده  و یا قفل شده  از روبرو روانه هدف کرد در حالی که صدمه پذیری  انها در برابر جنگ الکترونیک  بسیار کمتر از رادار فعال است(اصلا در برابر جنگ الکترونیک صدمه پذیر نیستند)از این رو طی دهه های اینده ما شاهد نسل جدید از موشک های  و تاکتیک های متفاوت  در رزم  هوایی دور ،  خواهیم  بود که در ان  چالاکی نقش کمتری را دارد زیرا  موشک های فروسرخ  جدید چه برای رزم هوایی نزدیک  و چه دور را میتواند در هر شرایطی و به هر سمتی تنها با نگاه کردن خلبان به هدف شلیک کرد . در این روش   تنها با نگاه کردن  خلبان به سمت  هدف به طرف هدف اتش کرد.موشک بدون قفل شلیک شده به سرعت به طرف هدف گردش می کند و در اسمان روی هدف قفل میکند.

گرداوری:عبدالحمید تارخ