توپ ضد هوایی شیلکا
با افزایش سرعت جت های جنگی درگیری با این جتها برای پدافند توپخانه ای بسیار سخت شد. استفاده از توپ های اتوماتیک با توان شلیک چند صد گلوله بر دقیقه به صورت دیوار اتش و یعنی ترکیبی از چند دهه توپ در کنار هم برای ریختن تعداد زیادی گلوله در اسمان بسیار فکر موثری بود ولی نیاز به تعداد زیادی توپ بود که به راحتی قابل شناسایی بودند و همچنین تعداد زیاد کاربر و بود در نهایت نیز تعداد زیادی گلوله باید شلیک میشد که ایا موفق باشد ویا نه.
استفاده از سامانه کنترل اتش برای محاسبه و اتش دقیق توپ و به عبارت دقیقتر محاسبه دقیق مسافت پیش روی هواپیما برای تنظیم لوله توپ برای هدف دادن جنگنده تنها با شلیک چند گلوله به اواخر جنگ جهانی دوم بر میگردد که انهم شامل محاسبه کننده ساده ای را بر روی توپ 88 م م مشهور فلگ بودن برای مقابله با بمب افکن های متفقین بر میگردد.
بعد از جنگ جهانی دوم تا مدتی استفاده از توپ های کالیبر سنگین 100 /120 و یا 130 م م برای شکار بمب افکنها در ارتفاع 16000 متر بسیار متداول بود ولی از انجای که توپ های کالیبر بزرگ در ارتفاع موثر بودند نه برد به سرعت جای خود به موشک های پدافندی دادند .ولی توپها در ارتفاع پایین با نصب سامانه های کنترول اتش به شدت تغییر یافتند.
ساخت شیلکا در واقع نتیجه ساخت توپ خودکششی زد اس یو 57 -2 بر میگردد. زد اس یو 57 یک سامانه پدافندی سوار شده بر شاسی تغییر یافته تی 55 بود که از دو توپ 57 م م اس 60 بهره می برد که در واقع یک توپ ضد هوایی کششی تک لول بود که مشابه و رقیب شرقی بوفور 40 م م بود. با نصب دو توپ بر روی شاسی تی 55، زد اس یو 57 به وجود امد که قدرت اتش اتش 120 گلوله بر دقیقه برای هر لوله توپ داشت .شش خدمه داشت و به راحتی میشد ان را بر علیه خودروهای زرهی و تانک نیز به کار برد ولی مشکل اساسی این بود که فاقد سامانه هدایت بود و تنها برای دیوار اتش از ان میشد استفاده کرد.از این رو در اوائل دهه 1960 کار بر روی یک سامانه سریعتر و هدایت شونده اغاز شد که نتیجه به توپ ضد هوایی هدایت شونده رادار با یک شاسی شنی دار جدید با نام زد اس یو 23- 4 ملقب به شیلکا ساخته شد.
سلاح اصلی این توپ جدید دارای چهار توپ 23 م م اتوماتیک بود که ثابت کرد توپ قابل اعتمادی است. میشد ان را حتی بر ضد اهداف زرهی سبک نیز به کار برد و هر توپ خود دارای سامانه تغذیه مخصوص خود بود و میشد از یک یا دو ویا تنها سه توپ نیز بهره برد و گیر کردن یکی تاثیری در مابقی نداشت .اگرچه میشد انواع مختلفی مهمات را از انواع انفجاری ، ضد زره ویا انفجار مجاورتی را حمل کند ولی این کار تا دهه 1970 معمولا گلوله هسته فولادی حمل میکرد.توپ بر روی شاسی تانک پی تی 76 نصب شود یک تانک ابی خاکی سبک. برجک دارای 15م م زره بود برای مقاومت در برابر مسلسل سنگین 14.5 م م کافی بود.در میانه دهه 1970 به بعد در شوروی و برخی کشور های اروپای شرقی یک پکیج شش تایی موشک ایگلا شامل سام 16و بعدها 18 روی برجک نصب شد که برد بیشتر را برای درگیری پوشش میداد. سیستم دارای چهار خدمه بود، راننده ، فرمانده ، توپچی و اپراتور رادار.
سیستم دارای پنج دنده رو به جلو و یک دنده عقب بود و از شش چرخ در هر سو بهره میبرد. شاسی میتواند به راحتی از یک مانع 70 سانتی بالا رود و یا در یک چاله یک متری رد شود در کل تحرک خوبی داشت .همچنین شاسی در برابر حملات شیمیایی محافظت شده و دارای نورافکن فروسرخ و پیرسکوپ دید شبانه برای حرکت شبانه ویا درگیر در شب با نیروی زمینی دشمن است . خودرو از یک موتور دیزل 280 اسب بخاری است و یک موتور توربین گازی و مولد برای تولید برق داشت. وزن کل سیستم 19 تن است
هر چهار لول توپ 23 م م با اب خنک میشوند و دارای سرعت اتش 850 تا 1000 گلوله در دقیقه هستند که ترکیب چهار لول بین 3400 تا 4000 گلوله در دقیقه شلیک میکرد .برجک قابلیت چرخش 360 درجه را دارد و می توان ان را در حالت حرکت نیز اتش رد .مکانیزم چرخش هیدرولیک برجک بسیار موثر و قابل اعتماد است.2000 گلوله برای کل سیستم موجود است . فشنگ ها توپ از نوع 23 م م با پوکه های 152 م م است که بر روی توپ دو لول مشهور زد یو 23-2 نیز استفاده میشود.چندین نمونه مهمات بر روی این توپ سوار میشود مانند مهمات به هسته فولادی با سرعت دهانه 970 متربر ثانیه و توان نفوذ در 25م م زره صفر درجه در 400 متر،مهمات انفجاری اچ ایی با پوسته ترکش شونده، و مهمات انرژی جنبشی با توان نفوذ در 30 م م زره در 100 متر با زاویه 30 درجه که میتوان از ان بر ضد نیروی زرهی دشمن بهره برد.
مهمات معمولا با هسته فولادی دارای برد موثر 5 کیلومتر و ارتفاع عمل 1.5 کیلومتر است اگرچه برد موثر واقعی اتش با سامانه کنترول اتش شیلکا 2.5 کیلومتر است.برای استفاده بر ضد اهداف زمینی و هوایی بدون رادار در درون کابین سایت شبکه بندی شده قرار دارد.
رادار ار پی کا 2 ملقب به توبول در باند جی کار میکند و میتواند یک هدف را در 20 کیلومتر کشف کند.رادار بر روی برجک اصلی پشت توپ نصب شده و در شرایط غیر رزمی جمع میشود با وجود برد مناسبش در ارتفاع زیر 60 متر به خوبی کار نمی کند و نسبت به امواج برگشتی از سطح زمین مشکل دارد و همچنین شرایط اب هوایی نیز در برد کشف تاثیر دارد و گهگاه برد به هشت کیلومتر نیز کاهش یافته است.رایانه کنترل اتش بر اساس یک لامپ خلا کار میکند و این مسئله باعث شده تا در محاسبه کند عمل کند و واکنش ان نسبت به هدف 10 تا 13 ثانیه است و این بدان معنی است که اگر جنگنده با سرعت بیش از 900 کیلومتر در ساعت به طرف شیلکا بیاید قبل از واکنش موثر ممکن است جنگنده از برد کمینه سلاح اصلی خارج شود.
شیلکا در خدمت
در ارتش شوروی هر تیپ زرهی و ماکنیزه دارای یک گردان پدافند مخصوص خود بود دارای سامانه های پدافندی بودند که ترکیبی از توپ و موشک های ارتفاع پایین متحرک بودند که همواره تانکها و نفربر ها را حمایت میکردند.این تاکیتیک خوبی بود زیرا حتی بدون پوشش هوایی این سامانها نیروی های پیاده در برابر حملات ارتفاع پایین دفاع میکردند.از سال 1965 ترکیبی از چند شیلکا و چند زد اس یو 57-2 در گردانها پدافند کار میرفت ولی در دهه 1970 شیلکا جای زد اس یو 57 را گرفت و در همان دهه شیلکا در کنار سامانه های موشکی چون سام 9 به کار رفت.در دهه 1970 هر گردان پدافند شوروی مجهز به چهار شیلکا و چهار سام 9 بود که بعد جای خود را به سام 13 و بعد از ان تانگوستا و پانتسیر دادند(خود شلیکا امروزه در ارتش روسیه در خط مقدت کاربردی ندارد و جای ان را پانتسیر و تانکوستا گرفته است).البته نیروهای یک تیپ و یا لشکر معمولا تعداد زیادی سامانه شانه پرتابی همچون سام 14/16 و 18 حمل میکردند.شیلکا در برابر اتش مسلسل های سنگین توپخانه و یا حملات زرهی و بسیار اسیب پذیر بود از این رو همواره تا یک کیلومتر عقب تر از نوک حمله حرکت میکرد . معمولا شیلکا ها به صورت مساوی بین ستون های زرهی تقسیم میشدند تا در کنار سام 9 پوشش لازم را فراهم کنند.اگرچه شیلکا در شوروی و روسیه در نبرد شرکت نکرد ولی در افغانستان چندین بار علیه اهداف زمینی با موفقیت به کار رفت ولی در خارج شوروی کاربرد بسیاری داشت .اولین حضور رسمی و ثبت شد که نتایجش مشخص است(البته دست کم در دو درگیری دیگر قبل از این حضور داشت)نبرد سال 1973 یوم اکیپور بود که تاثیرش انقدر بود که باعث توسعه سیستم های مشابه و همچنین دست پا کردن نامی برای این پرنده باشد. در این جنگ اسرائیل 102 و یا به قولی 120 جنگنده از دست داد که به گفته منابع مختلف بین 13 تا 25 جنگنده توسط شیلکا از دست رفت. شیلکا در 20 جنگ خدمت کرد که یکی از انها جنگ ایران و عراق بود که توانست تعداد از جنگنده های فانتوم و اف5 ایرانی را سرنگون کند تا اندازه ای کاپیتان محمود اسکندری خلبان مشهور فانتوم ایرانی در جمله ای مشهور گفت”شیلکا فانتوم را اره میکرد”ولی با در نهایت شیلکا در دهه 1980 به سرعت از دور خارج شد. ورود موشکهای چون تاو و هلفایر و یا ماوریک که دارای بردی بیش از برد توپ ان بود باعث شد تا روسها به دنبال سامانه مشهور تانگوستا بروند که ترکیبی از توپ و موشک بود و سرعت واکنش ان به اهداف بین 4تا 6 ثانیه بود.
یکی از ارتقائاتی که بر روی شیلکا انجام شد سامانه شلیکا M است که دارای رادار جدید با قدرت خروجی بیشتر، نصب یک سامانه اپتیکی دید حرارتی مجهز به مسافت یاب لیزری که به ان اجازه میداد بدون استفاده از رادار با هدف درگیر شود،سامانه کنترول اتش دیجیتال با سرعت پرواز چهار برابر بیشتر، خط انتقال داده بری تبادل اطلاعات با مرکز فرمانده ای و یا سکوهای رادار،قابلیت بسیار بیشتر در برار جنگ الکترونیک، توان درگیر با هدف در ارتفاع 25 متری(در نسخه قبلی صد متر به صورت عملی)،زمان واکنش به نصف کاهش یافته . همچنین میتوان بر روی این سیستم موشک 9M311 که بر روی سامانه تانگوستا نصب است نیز هماهنگ کرد که برد درگیر را از 2.5 کیلومتر با توپ به ده کیلومتر با موشک می رسد . لهستان و اکرائین نیز ارتقاء های مشابه ای را برای چند کشور انجام داده اند.
ایران در زمان حکومت پهلوی دست به سفارش 200 عراده از این توپ زد ولی از قرار تعداد کمی شاید کمتر از 20 تا 50 عراده تحویل ایران شد و در پی انقلاب سفارشات لغو شد . ایران تعدادی را نیز از عراق تحویل گرفت و همچنان کم بیش انها را در خدمت دارد
شیلکا همچنان در 25 کشور جهان درخدمت است که یا در نقش پشتبانی زمینی و یا پدافند هوایی با یا بدون ارتقا به کار میرود.
ترجمه:عبدالحمید تارخ
